Brood, een maaltijd van betekenis (deel 2) — Teylers Museum

Brood, een maaltijd van betekenis (deel 2)

Blog door papierrestaurator Nadia Kersten-Pampiglione

Carel van Eeden (1939), Melk, brood en margarine. 1971, penseel in waterverf, pen in zwart (KT 1988 012) 

In onze moderne kunstcollectie zijn er weinig afbeeldingen van brood te zien, terwijl brood een mooie inspiratiebron is voor een stilleven. De kunstenaar vraagt ons specifiek om mee kijken naar een moment in de tijd, er is iets gebeurd en de kunstenaar legt dit vast. Er hangt op de eerste afbeelding een sfeer van haast en beweging (het omgevallen glas melk), tegenover het statische brood in de mand. De lichte kleuren geven een mysterieuze stilte aan. Carel van Eden gebruikte aquarelverf voor dit kunstwerk uit 1971.

Nicolaas Bastert (1854-1939), Stilleven met een kan, boeken, een bord, een mes en brood. 1870-1939, zwart krijt (KT 1225)

Het tweede stilleven, dat uitgevoerd is in zwart krijt, lijkt eentonig maar er is veel contrast in de afbeelding te zien: kijk maar eens naar de boeken, het mes en het brood op een bord en de glazen fles. De kunstenaar weet de 3-dimensionaliteit van diverse objecten die afgebeeld zijn heel goed over te brengen. De lichtbron valt op het boek op tafel en reflecteert op de kan er achter, het open boek is weer gereflecteerd in de kan.

Dagelijks leven

Brood is soms afgebeeld als een klein detail in een grotere landschapsscene of een interieur. Het zijn details van het dagelijks leven. Ik vind het zo mooi dat de kleine gebaren met zo veel aandacht worden afgebeeld. De kunstenaar laat een klein moment in de tijd zien, zoals hieronder; een heel intiem moment tussen moeder en kind.

Philipp Jacob Loutherburg (1698-1768), Boerin met kind en vee. 1718-1768, ets (KG 2003 002)

En boerin stopte tijdens het verzorgen van de dieren om haar kind iets te drinken te geven. Kijk hoe de moeder haar kind laat drinken terwijl de hond heel voorzichtig het brood uit de hand van het kind pakt. Kind en hond delen de winst samen; een echte vriendschap. De blik tussen kind en moeder is heel intens en met veel gevoelens afgebeeld. En de os kijkt ons direct aan. Deze afbeelding is gemaakt in de tijd van Pieter Teyler.

Giovanni Volpato (1733-1803), Boereninterieur. Circa 1786-1803, kopergravure (TvB G 3925)

Deze kopergravure is tot in het fijnste detail bewerkt. Het interieur van de keuken is verlicht door een zonnestraal die door het raam schijnt. Aan tafel vindt een heftige discussie plaats. Eten is er bijna niet, er ligt alleen een brood en een gebroken bord. Keukengereedschap hangt aan de muur, de open keukenla is leeg, het andere bord is ook stuk, het is een treurig tafereel. Misschien zijn ze niet zorgvuldig genoeg omgegaan met liefde of geld. Is het een waarschuwing? Wij zien op de voorgrond verschillende objecten op de grond liggen. Van wie zijn ze? En kijk eens naar rechts op de voorgrond; ook een leuk detail waarin het jongentje stiekem een brood in zijn jas stopt.

Nicolas IV de Larmessin (1684-1756) De ruilwisselaars. 1710-1756, kopergravure (TvB G 5426)

Rond dezelfde tijd is deze kopergravure gemaakt ‘De ruilwisselaar’. Deze scene heeft een heel andere betekenis. Twee getrouwde stellen zij bij de notaris gekomen, hun doel is om hun vrouwen te ruilen. Zij drinken er op. De notaris zit klaar met een dubieuze blik; komt dit goed? De trouwe hond staat voor de stellen, misschien twijfelt hij ook waar hij moet zijn. En op de tafel ligt een brood klaar voor gebruik. De afbeelding laat een interieur zien van een welvarende familie.

Nicolas Chaperon (1612-1656) naar Raffaello Sanzio (1483-1520), Koning Melchisedek biedt Abraham brood en wijn aan. 1640, ets (TvB G 5069)

Melchisedek was de koning van Salem en een priester van God. Hier zien we dat hij Abraham tegemoet komt die terugkwam van het slagveld. Melchisedek zegent Abraham, waardoor zijn rol als priester duidelijk is, ook is dit te zien in het brengen en uitdelen van brood en wijn. Er is een vergelijking met het leven van Jezus te maken. Bijzonder op deze afbeelding zijn de houdingen van de mannen; klassiek afgebeeld met spierbundels en gedraaide lichamen. Deze houdingen komen vaak voor in de schilderkunst. Ze hebben allemaal prachtig dik, wild haar. En let eens op de decoraties op de volle karaffen wijn en de overvolle broodmanden.

Philipp Galle (1537-1612) naar Pieter I Bruegel (1526/30-1569), Liefdadigheid. 1559, gravure (TvB G 1184)

Centraal op de afbeelding staat Charitas, die brood aan armen en zieken uitdeelt. Maar als we nauwkeuriger kijken gebeurt er van alles op de achtergrond. Linksachter krijgen dieven vergeving en wordt er feest gevierd en drank uitgedeeld bij de vaten, de goede Samaritaan staat bij het huis. Rechts op de voorgrond vindt er een bevalling plaats en helemaal achteraan wordt een begrafenis gehouden. De cyclus van het leven speelt zich hier af en allemaal rondom het thema van brood. 

Toen ik bezig was met het schrijven van dit verhaal was ik toevallig aan het luisteren naar de BBC Radio 4 en ook daar hoorde ik een verhaal over brood: Slow rising a bread making adventure

Op de NRC-website kwam een collega deze tegen, een ontzettend leerzame podcast over de geschiedenis van brood.

Deel 1 van deze blog lees je hier.

Papierrestaurator Nadia Kersten-Pampiglione werkt sinds 1988 bij Teylers Museum. Ze schreef dit blog op 13 april 2021.