Het verdriet van Pieter Teyler

Onder de vele in Teylers Museum bewaarde penningen uit het privébezit van Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778), bevindt zich de hier afgebeelde gesleten koperen rekenpenning. Deze is in 1562 in Antwerpen geslagen en herinnert aan een onrustige tijd. In Frankrijk was namelijk een bloedige strijd losgebarsten tussen katholieken en hugenoten, waarna groepen hugenoten hun heil in de Nederlanden zochten. De bisschop van Atrecht, De Granvelle, was hier fel op tegen en het duurde niet lang of ook de Nederlanden raakten betrokken bij de geloofsstrijd. De penning markeert een opmaat voor de Tachtigjarige Oorlog en is interessant vanwege die historische context. Op de voorzijde is ondanks de slijtage nog net een zinkend schip te zien en op de keerzijde rijdt koning Philips II op een zeepaard. Pieter Teyler had ook een zilveren exemplaar van deze penning in bezit, die zo mogelijk nog sterker was gesleten. Die slijtage was uiteraard vervelend. Bovendien had hij nog meer zilveren gesleten rekenpenningen in zijn penningkastjes liggen; in totaal negentien stuks. 

Hij had ze wel eens aan zijn vrouw Helena Wijnands Verschave laten zien, waarbij hij had opgemerkt dat het zo jammer was dat ze gesleten zijn. Enige maanden later – begin 1752 – zat Helena diep in gedachten verzonken bij het raam, op de eerste verdieping van hun huis aan de Damstraat in Haarlem. Zonder dat ze het echt in zich opnam keek ze uit over de dagelijkse bedrijvigheid aan de oever van het Spaarne. Op 25 maart zou haar Pieter 50 jaar worden. Voor dit kroonjaar probeerde ze een toepasselijk cadeau te vinden. Hij was de laatste tijd veel met zijn penningverzameling bezig, maar ze wist niet goed hoe ze zelf aan nieuwe penningen kon komen. Toen herinnerde ze zich die gesleten zilveren penningen. Kon ze daar wat mee? Ze liep over de rijkversierde trap naar beneden en heimelijk opende ze het penningkastje – de sleutel zat zoals altijd in het deurtje – en het duurde niet lang of ze had het goede laatje te pakken. Pieter was die middag niet thuis, maar onwillekeurig schrok ze even toen de staande klok drie uur sloeg. Ze haalde de penningen uit de lade en stopte ze in een beurs. Niet veel later liep ze over de Grote Markt, op weg naar de zilversmid die nog niet zo heel lang geleden haar armband had gerepareerd. Ze toonde de rekenpenningen, waarop hij zei: ‘laat ze maar even bij mij achter, dan kijk ik er even naar en zal ik de gesleten delen licht opwerken. Kom over een aantal weken maar terug’. Zo gezegd zo gedaan. Twee weken later maakte Helena haar opwachting bij de zilversmid en tevreden nam ze het resultaat in ogenschouw. Ze betaalde hem voor zijn werk en zachtjes neuriënd wandelde ze naar huis. De penningen rammelden zachtjes in het zakje dat ze in haar hand hield.

Op 25 maart was het zo ver; Pieters vijftigste verjaardag. Ze hadden geen uitbundig feest gepland. Gewoon gezellig met zijn tweeën, ’s avonds lekker eten om vervolgens in de voorkamer te mijmeren over het verleden en de toekomst bij een goed glas port. Tijdens dat moment gaf ze Pieter haar kunstig verpakte cadeau. Hij opende het pakje en viel even stil van verbazing. Hij bedankte zijn vrouw uitgebreid. Het lukte hem de hele avond om zich groot te houden. Tegen bedtijd – Helena was net de kamer uit – wierp hij nog eens schuw een blik op de gemaltraiteerde rekenpenningen om ze vervolgens op een donker plekje onderin het kastje op te bergen. Die avond verdween het sleuteltje uit het kastje, een situatie die de daaropvolgende honderd jaar niet meer zou veranderen.

Zoals u zult begrijpen is de bovenstaande cursieve tekst volstrekt ongefundeerd. Feit is dat deze groep rekenpenningen, waarvan de teksten en afbeeldingen zijn geaccentueerd door ze met een graveerstift of burijn na te bewerken, in deze staat zijn aangetroffen in de penningcollectie van pieter Teyler van der Hulst. (En inderdaad: na zijn overlijden bleven de kastjes bijna honderd jaar gesloten, maar dat is een ander verhaal.) Wie er verantwoordelijk was voor het ‘bijwerken’ is onbekend, dit kan ook zijn gebeurd vóórdat Pieter Teyler ze in zijn collectie opnam.

Hieronder is het resultaat van de actie te zien. Door de bewerkingen zijn veel details verdwenen of juist te scherp aangezet. Toch zijn de rekenpenningen vanuit museaal opzicht gezien niet waardeloos. Ze geven een beeld van het verzamelen in die tijd – waarschijnlijk de eerste helft van de achttiende eeuw, toen het verzamelen van penningen een vlucht nam – en van de verzameling van de stichter van het museum die naast deze stukken ook onbedoeld wel eens een vals exemplaar aan zijn collectie toevoegde.

 1562 - Onlusten in de Nederlanden (TMNK 16320)

 1562 - Onlusten in de Nederlanden (TMNK 04247)

1556 - Vergadering van de leden van de Orde van het Gulden Vlies (TMNK 04217 en TMNK 04218)
1559 - Vredesonderhandelingen tussen Spanje en Frankrijk (TMNK 04223)
1559 - Sluiten van de Vrede te Chateau-Cambrésis (TMNK 04224)

1568 – Onrust door de strenge straffen, uitgesproken door Alva’s Raad van Beroerten (Bloedraad) (TMNK 04280)
1568 - Maximiliaan van Henin, graaf van Bossu en zijn vrouw Charlotte de Werchin (TMNK 04282)
1572 - Geboorte van Fernando, zoon van Philips II en Anna in 1571 / de slag bij Lepanto (TMNK 04301)
1572 - Geboorte van Fernando, zoon van Philips II en Anna in 1571 (TMNK 04302)
1573 - Verschijning van een supernova in sterrenbeeld cassiopeia (TMNK 04303)
1573 - Lodewijk van Berlaimont, aartsbisschop van Kamerijk (Cambrai) (TMNK 04306)
1574 - Willem, hertog van Gulik en Berg (TMNK 04308)
1576 - Karel, graaf van Berlaimont (TMNK 04325)
1582 - Voorbereidingen op de oorlog tegen Spanje (TMNK 04394)
1584 - Oproep tot waakzaamheid na de moord op Willem van Oranje (TMNK 04433)
1586 - Emanuel de Lalaing en Anna van Croÿ (TMNK 04456)
1589 - Standvastigheid van Philips II (TMNK 04489)
1598 - Overlijden van Philips II, koning van Spanje (TMNK 04592)
 1609 - Twaalfjarig Bestand tussen de Nederlanden en Spanje (TMNK 04681)

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 23 maart 2021.