’n Graadje rechtsom?

Tijdens het fotograferen van munten en penningen is het lastig om de voorwerpen exact uitgelijnd onder de camera te leggen. Een graadje naar links of naar rechts of een verwisselde voor- en keerzijde: het komt geregeld voor als de foto’s later in detail worden bekeken. Richten kan vaak op basis van de afbeelding, een afsnede of een initiaalteken. In het tweede geval is het muntbeeld aan de onderzijde onderbroken door een horizontale lijn, waaronder vaak informatie over de penning of de ontvanger staat. Een initiaalteken is een klein symbool dat het begin van een omschrift aangeeft en tegelijkertijd geregeld fungeert als teken van het munthuis of de muntmeester. Soms is het rechtzetten van een afbeelding lastig of zelfs een onmogelijke zaak, zoals de plaatjes tonen.

Gelre, Karel van Egmond, vuurijzer. 1492-1538, zilver, 27 mm (TMNK 06387).

Mogelijke richtlijnen

De gecorrigeerde stand

Bij veel middeleeuwse munten blijken de afbeeldingen onderling en ten opzichte van de tekst niet uitgelijnd te zijn, waardoor het initiaalteken verspringt. De verspringing op de keerzijde van de bovenstaande munt is hooguit een graad of twee, dus verwaarloosbaar klein. Nadere beschouwing leert dat de benen van het kruis onderling ook niet haaks staan. Lastiger wordt het met de voorzijde, waar het initiaalteken – dat normaliter ‘op 12 uur’ aan de bovenzijde van de munt staat – mogelijk boven de kop van de leeuw is gezet. ‘Mogelijk’, want zoals de afbeeldingen tonen zou het Gelderse wapenschild onder een hoek kunnen zijn afgebeeld. Dit geeft de leeuw een natuurlijkere, zittende houding. In dit geval staat het initiaalteken mijns inziens dus inderdaad bovenaan.

Gelre, voogdes Eleonora, kwart groot. 1343-1355, zilver, 18 mm (TMNK 12847).

De gecorrigeerde stand

Een munt van Eleonora (Alyanora), de moeder en voogdes van hertog Reinoud III, toont dat het initiaalteken soms niet bovenaan wordt afgebeeld. Op de bovenste foto is – zo het lijkt – een naar links klimmende leeuw afgebeeld, met aan de bovenzijde een kruisje. Nader onderzoek leert echter dat er geen klimmende, maar een naar links gaande (= lopende) leeuw is afgebeeld.¹ Dit dier komt uit het wapenschild van Eleonora, zij was een Engelse prinses. Het initiaalteken komt hier dus aan de linkerzijde ‘op 9 uur’ te staan.

Jean Dassier, Tocht van Hannibal met zijn leger over de Alpen in 218 BC. Circa 1748, brons, 32 mm (TMNK 09140).

Het derde en laatste voorbeeld toont een penning die rond 1748 in het Zwitserse Genève is gemaakt. De penning maakt onderdeel uit van een serie, getiteld ‘Geschiedenis van de Romeinse Republiek’. Deze penningserie heeft Dassier in 1748 opgedragen aan stadhouder prins Willem IV, zoals blijkt uit een recent ontdekte penning.² De keerzijde van de penning toont Hannibal terwijl hij met zijn troepen – en olifanten – over de Alpen trekt. Aan de rechterzijde is een van de olifanten te zien. De afsnede verklaart in het Frans: ANNIBAL PASSE LES / ALPES . / A . R . 534 . De jaartelling AR 534 is gerekend vanaf het veronderstelde moment van de stichting van Rome en werd door de Romeinen gebruikt. Tegenwoordig wordt deze jaartelling doorgaans vermeld als AUC, Ab urba condita. Wordt de keerzijde uitgelijnd op de afsnede, dan is Hannibal plotseling bezig met een scherpe afdaling en zijn paard lijkt zich schrap te zetten. Diverse elementen op de afbeelding tonen echter dat de penning gedraaid dient te worden. Een – voor zover ik tot nu toe heb gezien – unicum.

Noten

1. Pelsdonk, Jan (2016) Engelse leeuwen in Gelre, in: De Beeldenaar 40-5, 228-236.

2. Pelsdonk, Jan & William Eisler (2021) A medal of almost mythical proportions. The resurfacing of the dedication medal for Dassier’s History of the Roman Republic series, in: De Beeldenaar 45-2, 93-96.

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 2 februari 2022.