Lippen die nooit mogen zwijgen

Naar aanleiding van een vraag uit het publiek (zijn er meer verzoeknummers?) gaat deze blog wat dieper in op de penning over Jan Palach (1948-1969) door de Tsjechische kunstenaar Otakar Dušek (1974).

Na de verwerving door Teylers Museum is hierover in 2017 tevens kort in Teylers Magazijn (nummer 130, pagina 22) gepubliceerd. De penning ligt nu in de huidige tentoonstelling 75 jaar vrijheid! die in ieder geval tot eind augustus in de penningvitrines ligt. Hopelijk zijn de coronabeperkingen snel verleden tijd en kan iedereen deze bijzondere penning live bewonderen.

Midden in de periode van de Koude Oorlog probeerde de Tsjechoslowaakse republiek een gematigder koers van het communisme te volgen. Dit staat bekend als de Praagse Lente, die begon in januari 1968. De andere leden van het Warschaupact zagen de ontwikkelingen met lede ogen aan. Zij besloten om in te grijpen vooraleer de Tsjechische vlam ook naar andere communistische landen zou overslaan. Op 20 augustus 1968 werd de Praagse Lente ruw beëindigd toen Russische tanks Tsjechoslowakije binnenvielen. De hervormingen werden teruggedraaid en de censuur heringevoerd. De bevolking, die even van meer vrijheid had mogen proeven, morde. Zo ook de student Jan Palach. Als daad van protest stak hij zichzelf op 16 januari 1969 in brand op het Wenceslasplein in Praag. Hij overleed drie dagen later aan zijn verwondingen.

Otakar Dušek maakte hier een penning over. De reden dat deze penning in het museum ligt is de vijfjaarlijkse uitreiking van de Jaap van der Veen/Teylers Museum Prize for the Contemporary Art Medal. Deze prijs wordt sinds 2012 uitgereikt aan een kunstenaar die al een serie interessante penningen heeft gemaakt en wiens werk een belofte inhoudt voor de toekomst. De prijs bestaat naast prijzengeld uit een publicatie over het penningwerk en een tentoonstelling in het museum. Dušek was de eerste winnaar, in 2017 gevolgd door de Japanse kunstenaar Tetsuji Seta. Dankzij de genereuze bijdrage van Jaap van der Veen (1947) kan Teylers Museum tevens penningen van de winnende kunstenaar verwerven. De penning over Palach is in 2014 gemaakt en toont dat de prijswinnaar inderdaad doorgaat op de ingeslagen weg.

Dušek produceert zijn kunstwerken in een langzaam tempo. Hij heeft die tijd nodig om het concept te bedenken, uit te werken en zo perfect mogelijk af te werken. Ieder afgerond project noemt hij Opus, de penning over Palach is de dertiende uit de serie. Dušek maakt dus meer dan metalen schijfjes met een afbeelding; het hele concept is voor hem van belang. De penning over Palach – gemaakt in de periode 2010-2014 – is hiervan een goed voorbeeld. Als onderdeel van het project heeft Dušek met een korte film op YouTube de historie weer levend gemaakt. De film 38 nails for Josef Toufar and Jan Palach toont hoe Dušek – gepeperd haar, zeegroene jas – met een groep trawanten op 19 januari 2014 clandestien een monument plaatst tegen de gevel van het ziekenhuis waarin Palach is overleden, net als de in 1950 vermoorde Josef Toufar. Volgens Google Street View werd de actie gewaardeerd, want het monument bestaat nu – ruim zes jaar later – nog steeds:

In de zelfgemaakte documentaire Opus 13 - Palach gaat Dušek in 45 minuten in op de achtergronden en het maakproces van zijn penning. Hij schetst de gebeurtenissen en toont veel origineel filmmateriaal waaronder Palach in het ziekenhuis. Ook praat hij met tijdgenoten zoals een dokter, familieleden van Jan Palach en de man die in 1969 Palachs dodenmasker maakte. In de documentaire toont Dušek tevens tot in detail hoe de penning ontstond. Eerst werd van gips een detailafgietsel op ware grootte gemaakt van de mond van het originele dodenmasker van Jan Palach. Op de keerzijde drukte hij met een rubberen mal Palachs laatste woorden in: ‘Člověk musí bojovat proti tomu zlu, na který právě stačí...’ oftewel: de mens moet vechten tegen het kwaad dat hij kan bestrijden. Vervolgens werd het gipsen moedermodel met een 3d-scanner gedigitaliseerd. Het resultaat werd via de computer met een speciale 3d-freesmachine uitgesneden in een blok zilver. De penning is verpakt in een speciale doos. De vorm daarvan is afgeleid van een doos voor chirurgische instrumenten. Op de deksel staat: ‘JAN PALACH 16-01-1969’. (De foto bij deze blog is helaas van matige kwaliteit, door de coronabeperkingen is het tijdelijk niet mogelijk om beter fotomateriaal te verzorgen.) 

Het Gesamtkunstwerk van Dušek bestaat dus naast de penning met Palachs mond en laatste woorden uit de verpakking en filmmateriaal. Opus 13. Jan Palach is dood, maar zijn mond kan het zwijgen niet worden opgelegd; een waarschuwing voor toekomstige generaties.

Afbeeldingen: Otakar Dušek, Jan Palach. 2014, zilver (TMNK 17403)

Bekijk hier de online rondleiding die Jan gaf door het Penningenkabinet en langs de tentoonstelling 75 jaar vrijheid.

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Deze blog werd geschreven op 29 april 2020