First lady — Teylers Museum

First lady

Blog door conservator Jan Pelsdonk

De Nederlandse penningkunst is eeuwenlang gedomineerd door mannenhanden. Pas tegen het einde van de negentiende eeuw kwam daar schoorvoetend verandering in. Het proces werd aangewakkerd door het overlijden van koning Willem III in 1890. Vanaf dat moment werd het land geregeerd door Emma, als regentes voor de nog jonge Wilhelmina.

Georgine Schwartze, Nationale tentoonstelling van vrouwenarbeid te ’s-Gravenhage. 1898, brons, 30 mm (TMNK 15740)

In 1896, twee jaar voor Wilhelmina’s inhuldiging als koningin, werd door een vooraanstaande groep vrouwen de Vereeniging Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid opgericht. Doel was het realiseren van een expositie in het jaar dat Wilhelmina koningin zou worden. Er verrees een groot tentoonstellingsgebouw aan de Scheveningseweg in ’s-Gravenhage waarin op veel manieren aandacht werd geschonken aan het werk dat vrouwen verrichten. Daarbij ging het lang niet alleen om fraai handwerk. Het ging ook om zaken als fabrieksarbeid en arbeidsomstandigheden, alles met het doel om de rol van de vrouw in het arbeidsproces te bevorderen. In de periode van de tentoonstelling, van 9 juli tot 21 september 1898, werden maar liefst zo’n 90.000 bezoekers ontvangen.


Georgine schwartze. Circa 1880 (anonieme fotograaf, RKD afb. nummer 0000278819)

Er werd zo veel mogelijk door vrouwen gedaan en de dames bedachten dat er ter herinnering aan de tentoonstelling ook een penning zou moeten komen. Het ontwerp voor de penning werd gemaakt door Georgine Elisabeth Schwartze (1854-1935). De Amsterdamse Schwartze was opgegroeid in een artistiek gezin. Ze greep de kans om aan de Rijksakademie van beeldende kunsten te studeren met beide handen aan, waarna ze beeldhouwer werd. Voor de tentoonstelling van vrouwenarbeid sneed ze met wat onvaste hand een afbeelding en het omschrift. Waarschijnlijk werkte ze in een gipsmodel, waarbij ze vast door de hoofdgraveur van ’s Rijks Munt in Utrecht, Johan Menger (1845-1912), zal zijn geadviseerd. Vermoedelijk heeft hij ook geholpen met het aanbrengen van de erg kleine lettertjes voor haar signatuur die – in tegenstelling tot het handmatig vormgegeven omschrift – met letterponsjes is aangebracht. De penning werd uiteindelijk bij ’s Rijks Munt geslagen, wat blijkt uit het in de rand geslagen merkteken ‘mercuriusstaf’ van het muntbedrijf. Dit is de eerste door een vrouw gemaakte Nederlandse penning.

Knielend meisje met boek, foto van een beeld door Georgine Schwartze. Circa 1900-1934, 200 x 128 mm (anonieme fotograaf, inv. KG 22001)

In de collectie van Teylers Museum bevindt zich zo’n penning, in brons en met een diameter van 30 mm. De voorzijde toont een vrouw die een zittende werkende vrouw lauwert. Het omschrift luidt ‘NATIONALE TENTOONSTELLING VAN VROUWENARBEID TE SGRAVENHAGE’ en de penning draagt het jaartal 1898. De keerzijde is – op een parelrand na – blanco gelaten, met het doel om er de naam van de ontvanger te kunnen graveren. Een ander werk van Schwartze is alleen nog bekend van een foto, die in Teylers Museum berust. Het is een beeld van een knielend meisje met een boek.

In 2018 werd in het Canadese Ottawa een congres van de internationale penningvereniging FIDEM gehouden. Van over de hele wereld kwamen penningmakers, onderzoekers en conservatoren bijeen om kennis te delen en de recente ontwikkelingen op penninggebied te bekijken in een grote overzichtstentoonstelling. Het congres stond in het teken van 100 jaar vrouwenkiesrecht. Voor die gelegenheid diepte ik voor een lezing de geschiedenis van de eerste Nederlandse vrouwelijke medailleurs uit. De lezing werd later gepubliceerd in tijdschrift Médailles. Toen ik tijdens de voorbereiding van de lezing deze bijzondere first lady in Teylers collectie aantrof, is deze penning direct overgebracht naar de vaste opstelling van het numismatisch kabinet. Want al is het misschien niet de mooiste penning; door deze geschiedenis is het wel een heel bijzondere.

Wie meer wil lezen: Pelsdonk, Jan (2019) Ladies in silver gloss. The role of women on Dutch medals through the centuries, in: Médailles 2018 (Lissabon) 193-198.

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 3 maart 2021.