Alexander von Humboldt

Op 6 mei 1859, nu honderdeenenzestig jaar geleden, overleed de vermaarde Duitse geleerde Alexander von Humboldt. Ooit woonde ik vlakbij de Van Humboldtstraat in Utrecht. Die straat is gelegen tussen de Van der Waalsstraat, de Van het Hoffstraat, de Van Swindenstraat en de Van Marumstraat. Zowel de aanpassing in de naam - het voorvoegsel “van” - als de omringende straten doen vermoeden dat de gemeente de Duitse wetenschapper heeft opgenomen in het pantheon van grote Nederlandse wetenschappers. Het tekent wellicht de toenmalige vertrouwdheid met de naam Humboldt bij de verantwoordelijke ambtenaren.

Halverwege de negentiende eeuw was Von Humboldt ontegenzeggelijk de beroemdste wetenschapper in Europa. Hij had entree bij de groten der aarde. Diegenen van hen die beschikten over een uitgestrekt imperium, zoals de Russische tsaar, spoorde hij aan alle uithoeken van dat rijk te benutten voor wetenschappelijk onderzoek. Von Humboldt gold als de belangrijkste vertegenwoordiger van een tak van wetenschap die bestond in het wereldwijd in kaart brengen en meten van alle mogelijke natuurverschijnselen: van de verspreiding van plantensoorten en gesteenten tot aardmagnetische en weerkundige grootheden. Tegenwoordig spreekt men wel van “Humboldtiaanse wetenschap”. 

Evenals Van Marum was Von Humboldt thuis in vrijwel alle takken van de natuurwetenschap. Vermoedelijk hebben zij elkaar in 1790 ontmoet toen Von Humboldt zijn studie onderbrak om samen met zijn grote voorbeeld, de ontdekkingsreiziger en natuuronderzoeker Georg Forster, een reis te maken door Europa. Daarbij bezochten zij ook Teylers Museum. Enkele jaren later zou Von Humboldt een lang gekoesterde droom realiseren toen hij zijn eigen ontdekkingsreis ondernam in de binnenlanden van Zuid-Amerika. Hij doorkruiste daarbij het Amazone-gebied en beklom tevens de hoogste toppen van het Andes-gebergte. Gewapend met een indrukwekkend arsenaal aan instrumenten liet hij geen gelegenheid voorbij gaan om nauwgezette metingen te verrichten en uitgebreide aantekeningen te maken.

Het was vooral het verslag van deze reis dat hem op slag beroemd maakte. Tal van jongere wetenschappers, waaronder de Brit Charles Darwin en de Nederlandse meteoroloog Buys Ballot, zagen hem als hun voorbeeld en leidsman. Zijn faam bereikte rond het midden van de eeuw een hoogtepunt met de publicatie van zijn vijfdelige Kosmos: ontwerp van een fysische wereldbeschrijving. Het werk is een lyrische uiteenzetting van de meest uiteenlopende natuurverschijnselen, zowel op aarde als daarbuiten, met als onderliggende gedachte de harmonie en schoonheid van de natuur. Hoewel hij in latere tijden enigszins in de vergetelheid raakte, beleeft Von Humboldt de laatste jaren een heuse revival, mede in de hand gewerkt door Andrea Wulfs recente biografie De uitvinder van de natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt.

Mogelijkerwijs heeft hij, indirect, ook zijn stempel gedrukt op Teylers museum. Zijn onophoudelijke pleidooien voor de wereldwijde bouw van natuurwetenschappelijke observatoria, voor aardmagnetische en andere natuurkundige metingen, vonden op tal van plaatsen gehoor. Het is dan ook verleidelijk om in de bouw van het observatorium voor precisiemetingen in de tuin van het museum, enkele jaren na het overlijden van Von Humboldt, een echo te zien van die krachtige oproep. Laten wij hoe dan ook zijn nagedachtenis eren.

Prof. dr. Frans van Lunteren is bijzonder Teyler hoogleraar en schreef deze blog op 30 april 2020.