Alleen in het atelier: C. van Noorde

Boslandschap met herder door Cornelis van Noorde (1731-1795), was een aanwinst voor het museum uit 2018. Het is een prachtige landschapstekening die opgeplakt is op een dik grijs karton. De structuur van dat karton heeft een grote rol gespeeld bij de behandeling van dit object. 

Het karton is enorm verbogen, het lijkt wel een schotel. Als het plat op tafel ligt, is er een hoogteverschil tussen de zijkanten van het karton en de midden van 1.5 cm. Het karton is heel sterk en solide, het is gemaakt van een pulpmassa van papier en veel lijm, en daarna geperst met een zware pers. Het is altijd een uitdaging om dit soort karton te verwijderen: het geeft heel veel stof als je probeert het in lagen weg te snijden en het is ongelijkmatig van structuur met vaak heel harde stukken ertussen.

Waarom willen we het karton dan verwijderen, zou je je kunnen afvragen.

Vaak is dit soort karton heel zuur en dat is niet goed voor de levensduur van de tekening. In een zure omgeving zal het papier van de tekening bros worden. De spanning tussen het papier en het karton is heel groot door het kromtrekken van het karton. Bij een wisselend binnenhuisklimaat (denk aan hoeveel droger het is in huis als de verwarming aan is) wordt deze spanning groter waardoor het papier van de tekening gemakkelijk kan scheuren.

Een onderzoek was nodig om duidelijk te maken hoe het papier en het karton aan elkaar vastgemaakt waren. Soms is de tekening alleen langs de randen gelijmd aan het karton, soms is het hele object vastgeplakt. Er zijn ook gevallen waar de lijm onregelmatig gebruikt is en is op verschillende plekken gelijmd. Deze laatste genoemd is erg lastig en kost veel tijd om van elkaar te halen.

In dit geval was gelukkig alleen de rand van de tekening rondom vastgelijmd met ‘dierlijke lijm’.

Dierlijke lijm wordt al eeuwenlang gebruikt en wordt gemaakt door het koken van, botten, graten en huiden (bijv. gelatine, vislijm, beenderlijm). Het zijn allemaal lijmen die vocht en warmte nodig hebben om bewerkt te kunnen worden. Er zijn ook plantaardige lijmen gemaakt van verschillende soorten zetmeel, zoals rogge- of tarwestijfsel. Elke lijm heeft zijn bijzondere eigenschappen waarvan je gebruik kunt maken om hem te verwijderen, dus het is belangrijk om dit te kunnen bepalen.

Heel voorzichtig heb ik aan de rand van de tekening de lijm- en kartonklodders verwijderd waarna een laagje karton vanonder de tekening weggesneden kon worden. Best spannend omdat je niet precies weet hoe ver de lijm en de tekening aan elkaar vast zitten. Die klus was gelukkig redelijk snel geklaard en de restjes lijm en karton konden weggeschraapt worden. De tekening moest nu nog ‘gevlakt’ worden, hiervoor heeft hij een tijdje tussen dikke wollen vilten en onder een zware plank gelegen. Daarna kon het boslandschap weer opgeborgen worden in de collectie. Misschien wordt hij wel gebruikt bij de volgende tentoonstelling?

Papierrestaurator Nadia Kersten-Pampiglione werkt sinds 1988 bij Teylers Museum. Ze schreef dit blog op 12 mei 2020.