De Onderaardse Wereld

Het lijkt ons bekend voor te komen, deze virus-achtige afbeelding. Maar schijn bedriegt, want dit is juist een afbeelding op macroscopische schaal en toont een schematisch aangezicht van onze wereldbol.

De Onderaardse Wereld

Tegenwoordig kunnen we via het internet de hele wereld rondreizen – iets wat in deze tijden van social distancing heel prettig is. Maar het verlangen om de wereld te zien is niet nieuw: in de zeventiende en achttiende eeuw spraken verre oorden net zozeer tot de verbeelding. Niet alleen verschenen er ontelbare atlassen en reisverhalen, auteurs én tekenaars bogen zich ook over de vraag hoe de aarde er vanbinnen uitziet.

In Teylers Museum vinden we bijvoorbeeld een serie prenten in David Büttner’s Rudera Diluvii Testis (1710), waarin de auteur zich onder andere buigt over de vraag: hoe het kan dat de aarde vol fossielen zit? En hoe kan dit verklaard worden met de zondvloed? Om dat te beantwoorden reconstrueert Büttner ook de schepping van de aarde in zijn boek: we zien een gigantische bol materie waaruit zich langzaamaan de verschillende aardlagen vormen. Daaruit ontstaan weer de bergen, rivieren en vulkanen, en hoe dit alles met elkaar verbonden is, laat Büttner met een prachtige doorsnede zien.

Hij heeft de afbeelding gekopieerd uit een veel bekender werk: de Mundus Subterraneus (1664-5) van de Jezuïet Athanasius Kircher. In deze Onderaardse Wereld neemt Kircher de lezer mee op een bijna spirituele ontdekkingstocht door het binnenste van de aarde. Hij onderzoekt hoe mineralen en metalen ‘geboren’ worden, hoe bergen het ‘skelet’ van de aarde vormen en waar meren en rivieren vandaan komen.

Kircher besloot het werk te schrijven nadat hij in 1638 een bezoek bracht aan de Vesuvius, zo erg was hij onder de indruk geraakt van de vulkaan én van het vulkanisch landschap in de omgeving van Napels. Ruim een eeuw later zou de Engelse diplomaat William Hamilton dezelfde vuurvelden bezoeken en er een zo mogelijk nég mooier geïllustreerd boek over schrijven: de Campi Phlegraeii, waar Teylers Museum een exemplaar van bezit, dat online volledig door te bladeren is.

Eén van Kircher’s belangrijkste ideeën is dat zich diep in het binnenste van de aarde een reusachtig vuur bevindt, dat ervoor zorgt dat onderaardse meren in beweging worden gebracht en vulkanen tot uitbarsting komen. Dat laat hij zijn lezers zien in een serie paginavullende prenten, die Büttner in het klein overneemt. Geloofde Kircher dat de aarde er van binnen werkelijk zo uit zag als in de prent? Natuurlijk niet, want, zoals hij zelf zegt: “Welk levend mens heeft de aarde ooit van binnen gezien?” Dat neemt natuurlijk niet weg dat we onze verbeelding de vrije loop kunnen laten.

Dit blog werd geschreven door promovendus Wouter de Vries (Vrije Universiteit Amsterdam), die samen met Mathijs Boom (Universiteit van Amsterdam) en Teylers Museum de tentoonstelling Kijken in de aarde in het boekenkabinet heeft samengesteld. Geschreven op 6 april 2020.