Fokker — Teylers Museum

Fokker

Blog door conservator Jan Pelsdonk

Voor de verandering weer eens een blog waar muziek in zit. In 1928 werd Adriaan Daniël Fokker (1887-1972) conservator van het Fysisch Kabinet in Teylers Museum. Hij volgde daarmee de in 1928 overleden professor Hendrik Antoon Lorentz (1853-1928) op.


Detail van het 31-toonsorgel

Als natuurkundige was Fokker een assistent van Lorentz geweest en in zijn werkzame leven zou hij onder andere publicaties schrijven met Einstein en Zeeman. Hij werd tevens bijzonder hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Leiden. Het lukte Fokker niet om uit de schaduw van de grote namen te treden, waardoor hij enigszins in de vergeethoek is gekomen. Toch heeft ook hij zijn sporen in Teylers Museum nagelaten. Zo wordt zijn naam vermeld in een van de cartouches onder het plafond van de Gehoorzaal. Hij was ook actief op muzikaal vlak, waar hij zich verdiepte in de microtonale muziek (een verfijndere versie van het gebruikelijke westerse toonstelsel). Hij ontwierp het 31-toonsorgel, dat werd gebouwd door Bernard Pels (1921-1996) en in 1951 in het museum werd geïnstalleerd. Lange tijd is dit orgel in Teylers Museum ten gehore gebracht. Daar herinneren nog twee bordjes aan, die in een wandvitrine in het kantoorgedeelte van het museum liggen. Ook is er in 1969 een langspeelplaat opgenomen, toen Anton de Beer het instrument bespeelde. Het orgel staat tegenwoordig in het Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam. Hoe dit orgel klinkt is onder andere online te beluisteren

Hoes van de langspeelplaat ‘Muziek in de aula van Teylers Museum’

Oude bordjes in een wandvitrine in het kantoordeel van het museum

Anoniem, groepsfoto uit 1926 voor het Kamerlingh-Onnes Lab in Leiden. Fokker staat prominent op de voorste rij, derde van rechts, tussen studenten en andere prominenten, zoals Paul Ehrenfest (1880-1933) bij wie Fokker enige tijd assistent was. Ook de Amerikaan Julius Robert Oppenheimer (1904-1967) staat op de foto; de natuurkundige die aan de wieg stond van de atoombom (Foto: Wikimedia Commons)

Het jaar na zijn aantreden zorgde Adriaan Fokker voor twee aanwinsten voor het Numismatisch Kabinet. De eerste is een plaquettepenning uit Parijs, over het vijftigjarig ambtsjubileum van Emile Picard (1856-1941) in 1927. De penning werd Picard aangeboden door zijn studenten en bewonderaars. Of Fokker hier deel van uitmaakte is vooralsnog onbekend. De tweede penning is van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Bij de penning staat in het collectiebestand ‘beloning’ vermeld, maar het lijkt eerder een herinnering aan het 75-jarig bestaan te zijn. De vereniging werd in 1847 opgericht (het jaartal 1848 op de voorzijde verwijst naar het jaar waarin het predicaat ‘koninklijk’ werd verleend). De penning werd in 1922 aangeboden aan Teylers Tweede Genootschap, het illustere gezelschap waarvan Fokker in de periode 1930-1945 deel uitmaakte. In 1929 werd het via Fokker overgedragen aan het Numismatisch Kabinet.

Georges Prud’Homme, Eerbetoon aan Emile Picard bij zijn vijftigjarig ambtsjubileum. 1927, brons, 53 x 72 mm (TMNK 03909)

Firma Begeer, 75 jaar Koninklijk Instituut van ingenieurs, aan Teylers Tweede Genootschap. 1922, brons, 48 mm (TMNK 16178)

In het Numismatisch Kabinet zijn ook andere Fokkers vastgelegd. De bekendste Fokker uit de familie is Adriaans neef, de vliegtuigbouwer Anton Herman Gerard (Anthony) Fokker (1890-1939). Zijn beroemde vlucht met de Spin rond de toren van de Grote Kerk in Haarlem in 1911 spreekt nog steeds tot de verbeelding. Van Anthony Fokker bevinden zich geen penningen in de museumcollectie, maar wel refereren diverse exemplaren aan diens vliegtuigen. Naast een automaatpenning met het logo van de in 1912 door Fokker opgerichte en in 1996 failliet gegane vliegtuigfabriek, zijn er twee penningen die herinneren aan de belangrijke luchtverbinding die vanaf 1924 met Nederlands-Indië werd onderhouden. De penningen tonen een Fokker VII (H-NACC) en een driemotorige Fokker VII met het (fictieve?) nummer PH-KLM.

Eduard Hüttl, Eerste vlucht naar Nederlands Indië en terugkeer van de vliegers in Amsterdam op 18 april 1925. 1925, brons, 47 mm (TMNK 03878)

Henk Etienne, Verbinding tussen Nederland en Nederlands-Indië toen en nu. Uitgave van de Vereniging voor Penningkunst. 1928, brons, 41 mm (TMNK 03923)

Anoniem, Automaatpenning van de vliegtuigbouwer Fokker. Zonder jaar (1988-1996), messing, 20 mm (TMNK 12510) Deze penning maakt samen met 49 andere munten en penningen, onderdeel uit van het boek De canon van ons geld dat in 2017 is verschenen en vele afbeeldingen uit de collectie van Teylers Museum bevat. Het is onder andere verkrijgbaar in de winkel van Teylers Museum, waar in de vaste opstelling ook een vitrine over deze canon is ingericht.

De laatste Fokker-penning in de rij is de oudste: een Leidse maskeradepenning gebruikt bij de studentenoptocht ter herinnering aan 260 jaar universiteit in 1835. Het thema van de maskerade was de intocht van koning Ferdinand van Aragon en koningin Isabella van Castilië in Granada in 1492, na de verovering van het gebied op de Moren. Deze historische gebeurtenis is tegenwoordig beladen, omdat er een ‘zuivering’ op volgde, waarbij moslims en joden katholiek moesten worden of werden verbannen. Op de keerzijde van deze penning is de naam Gerrit Adriaan Fokker (1811-1878) gegraveerd. Hij zou later onder andere lid van de Tweede Kamer worden. Ook hij is een telg uit dezelfde Fokker-familie; Gerrits broer Anthony was de opa van de vliegtuigbouwer.

Johannis Schouberg, Maskerade van de Universiteit Leiden. 1835, brons, 31 mm (TMNK 02873)

In Teylers Museum is de numismatische weerslag van Adriaan Fokker en zijn familie klein en ook het Fokker-orgel is er niet meer te beluisteren. Toch vormen zij een onlosmakelijk deel van de geschiedenis van Nederland, Haarlem en Teylers Museum. Een geschiedenis die met deze blog weer een beetje is afgestoft.


Aanvulling 29 juni 2021

Mondelinge overlevering – met dank aan Wim de Jong – leert dat de bewuste langspeelplaat midden in de nacht moest worden opgenomen om te voorkomen dat omgevingsgeluiden, zoals museumbezoekers en verkeer over het Spaarne, de opnames zouden storen. Toch werden de opnames noodgedwongen even onderbroken toen er een dame op hoge hakken op de stoep voorbij het museum liep. Een deel van de plaat is op Youtube te beluisteren.


Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 17 mei 2021.