Het wonder van pastelkrijt, een eenvoudig verhaal — Teylers Museum

Het wonder van pastelkrijt, een eenvoudig verhaal

Blog door papierrestaurator Nadia Kersten-Pampiglione

De rijke uitstraling van een tekening in pastelkrijt kan op heel veel verschillende manieren overkomen. Dat is te danken aan hoe de kunstenaar gebruik maakte van de techniek en welk effect hij wilde overbrengen. Pastelkrijt staat bekend om de schilderachtig rijke, kleurige uitstraling. In deze blog laat ik voorbeelden zien uit onze moderne collectie tekeningen.

Pastelkrijt is fijn gemalen pigment dat samen geperst is tot een krijtvormig geheel. Er wordt een bindmiddel toegevoegd, zoals Arabische gom, om alles een beetje bij elkaar te houden. Het is een goed dekkende kleurstof. Het mengen van kleuren is wat lastig en daarom wordt dit meestal gedaan door lagen pigment op te bouwen en deze te verdoezelen. Een kunstenaar gebruikte daarbij een heel rijk en breed kleurenpalet. Vaak wordt er witte krijt toegevoegd om nog meer kleurtinten te maken. De meer ervaren kunstenaars kiezen vaak voor de pure vorm van de pastelkrijt. Het vraagt veel kennis om dat goed te kunnen gebruiken. Zo moet het juiste papier met een ruwe oppervlakte gebruikt worden.

Het nadeel van pastel is dat de pigmenten slecht aan het papier hechten. De papierkeuze is dus erg belangrijk. Vaak wordt gekleurd papier gebruikt, zodat de kleur van het papier een extra kleurtint geeft. Een tekening in pastelkrijt wordt meestal uitgevoerd op een grove papiersoort. Dit is noodzakelijk voor de hechting van het poeder. Het is vergelijkbaar met het effect van een stuk krijt dat over een stuk schuurpapier getrokken wordt. Met een gladde papiersoort zal de pastelkrijt niet hechten. De kleurige poeder blijft voornamelijk op de hogere delen van het ruwe papier zitten. Op de lagere stukken gebeurt dit nauwelijks. Hieronder laat ik met diverse vergrote foto’s zien hoe verschillende soorten pastel- en waskrijt zich op de oppervlakte van het papier vasthechten.

Afbeelding 1. Waskrijt

Afbeelding 2. Fijn pastelpoeder

Afbeelding 3. Oliepastel

In de achttiende eeuw werd pastelkrijt heel populair voor het maken van portretten. De reden hiervoor was dat het sneller was dan olieverf en de fluweelachtige uitstraling was net zo mooi. Pas in de negentiende eeuw kwam de industriële productie van pastelkrijt op gang, waardoor dit medium vaker werd gebruikt.

Hieronder toon ik een voorbeeld hoe het fixeren van een pastelkrijt-tekening de uitstraling en kleurstelling van een tekening kan beïnvloeden. Het is zo’n dertig jaar geleden gemaakt tijdens mijn opleiding. Hier is duidelijk te zien wat er kan gebeuren als een tekening in pastelkrijt wordt gefixeerd. De rechterkant is gefixeerd en de linkerkant niet. Hier is te zien hoe sommige kleuren donkerder worden of zelfs helemaal verdwijnen.

Een tekening wordt gefixeerd om letterlijk het poeder van de pastelkrijt op zijn plaats te houden. Dit levert zowel voor- als nadelen op. Het voordeel is duidelijk; een tekening wordt minder kwetsbaar. De nadelen zijn divers. Zo kan het fixeermiddel de kleuren van de tekening veranderen. Dit kan zijn doordat het fixeermiddel zelf door de jaren heen verkleurt. Ook komt het doordat de open structuur van de tekening op het papier anders wordt. De bovengenoemde hogere en diepere delen van het ruwe papier worden door het fixeermiddel opgevuld tot een gelijke oppervlakte en de oppervlakte wordt minder korrelig door het fixeermiddel. Dit verandert de lichtinval op de tekening.

 

Afbeelding 4. De donkere kant (rechts) is gefixeerd

 

Afbeelding 5. Detailfoto van het kleurverschil

Een tekening in pastelkrijt kan het beste ingelijst worden met glas. Het is aan te raden om een afstand van 7 mm tussen het pastelkrijt en het glas van de lijst te hebben. Er mag daarbij nooit gebruik gemaakt worden van plexiglas, perspex of andere synthetische alternatieven voor glas, omdat de statische kracht daarvan het pigment naar zich toetrekt, weg van het papier. Een als laatste tip – en dit gaat voor alles dat getekend is op papier – dient de tekening uiteraard niet in de volle zon of boven de verwarming te worden opgehangen.

Hieronder toon ik een selectie uit onze collectie om te laten zien hoe de kunstenaars op diverse manieren gebruik maken van pastelkrijt. Pastelkrijt is net zo zacht als houtskool en uitsmeerbaar. Met afbeelding 6 toon ik hoe de zachte structuren vergelijkbaar zijn. De kunstenaar heeft een witte papiersoort gebruikt om een sterk contrast te maken met de zwarte houtskool. Daarna is de houtskool gefixeerd, wat de tekening een dichte, matte uitstraling geeft.

Afbeelding 6. Carlijn Mens, Project Preserved Places. Charred landscape (I), zwarte houtskool op papier, gefixeerd (KT 2011 069)

In de pastelkrijt-tekening van afbeelding 7 toon ik hoe de lagen pastelkrijt zijn opgebouwd. Deze tekening is niet gefixeerd. De pastelkrijt is in lagen aangebracht en is wat poederig. Voor het opbergen in onze depotruimte moet het in een aparte doos bewaard worden en horizontaal gedragen worden om ervoor te zorgen dat de mogelijk losse pasteldeeltjes op hun plaats blijven.

Afbeelding 7. Frank van Hemert. Zonder titel: Paardenbloem in pluis. 2009, pastelkrijt en oostindische inkt op papier, 650 x 495 mm (KT 2009 016)

Op de volgende afbeelding is te zien dat er eerst een basistekening is gemaakt met aquarelverf. Om delen te accentueren is er vervolgens pastelkrijt gebruikt. Soms is de pastelkrijt aangebracht op de natte verf en soms als deze helemaal droog was. Het resultaat geeft verschillende uitwerkingen. Doordat het aquarelpapier een ruwe structuur heeft is dit een goede ondergrond voor de pastel.

 

Afbeelding 8. Martin Monnikendam. De begraafplaats bij S. Miniato te Florence. 1932, krijt en aquarelverf, 384 x 265 mm (KT 2016 057)

De oliepastelkrijt die op de volgende afbeelding is gebruikt, straalt een diepe kleur uit, die compact en intens is. Pas in 1927 werd oliepastelkrijt voor het eerst geproduceerd, het is een mengsel van pigment, was, olie, een stabilisator en een oplosmiddel. De smeerbaarheid van de olieverf is gemaakt door verschillende samenstellingen. De houdbaarheid van oliepastelkrijt is echter minder goed, omdat de olie in het papier trekt waardoor het papier bros wordt. Het pigment kan ook meegezogen worden met de olie waarna ze samen een verkleuring gaan vormen. Zo kan er soms een witte waas op het was zichtbaar zijn. Verder is het een prachtig medium, dat direct gebruikt kan worden.

 

Afbeelding 9. Eduard Dukkers. Zittend vrouwelijk naakt, frontaal gezien (‘Annet’). Circa 1975, oliepastel op papier, 279 x 244 mm (KT 1987 026)

Een aanwinst uit 2019 is de hieronder afgebeelde heel kleurrijke tekening. Deze is uitgevoerd in pastelkrijt, die is gefixeerd door de kunstenaar.

Afbeelding 10. Povilas Vaitekunas, Jonas de bedelaar. 2009, pastelkrijt op papier, 648 x 498 mm (KT 2019 038)

Papierrestaurator Nadia Kersten-Pampiglione werkt sinds 1988 bij Teylers Museum. Ze schreef dit blog op 22 december 2020.