Hoe de Zuiderzee de natuurkunde een slechte dienst bewees — Teylers Museum

Hoe de Zuiderzee de natuurkunde een slechte dienst bewees

Blog door vrijwilliger wetenschapscollectie Bas Kamps

Als je over de Afsluitdijk rijdt is het je misschien wel eens opgevallen dat de weg niet helemaal recht is, maar een knik bevat. Hoe dat zit, ga ik straks vertellen. Maar eerst aandacht voor de hoofdpersoon van dit blog: Hendrik Antoon Lorentz (1856 – 1928). Een internationaal gevierd natuurkundige, Nobelprijswinnaar én heel lang, vanaf 1909 en tot zijn dood, verbonden aan Teylers Museum. Hij was in die tijd een internationaal bekend figuur en Einstein had een heel hoge pet op van Lorentz, die hij als een voorbeeldfiguur zag. Hij bezocht Teylers Museum ook, toen hij in 1911 Lorentz in Haarlem bezocht. Niet alleen om diens nieuw ingerichte natuurkundige laboratorium bij Teylers te bezoeken: er is een briefje van Lorentz bewaard gebleven waarin hij de beheerder van de kunstcollectie, Hulk, vraagt of Einstein en en zijn vrouw ook materiaal uit de kunstverzamelingen konden komen bekijken.  

Lorentz heeft heel wat nagelaten in zijn lange werkzame leven. Onderdeel daarvan zijn de overdrukken. In de jaren 1870 - 1928 werden wetenschappelijke artikelen vaak afzonderlijk opgestuurd. In het archief van Teylers bevinden zich ruim 8.000 van zulke overdrukken uit de nalatenschap van Lorentz. Deze overdrukken worden momenteel in een elektronisch systeem vastgelegd. Dat is het werk van vrijwilligers, waar ik een van ben. Er zijn momenteel al ongeveer 1.900 ingevoerd. Tijdens dit project werd eerder een belangwekkende ontdekking gedaan: een aantal vroege foto’s van Röntgen, waaronder één heel iconische waarop de hand van zijn vrouw Bertha is afgebeeld. Die foto is al eerder in de blog van hoofdconservator Trienke van der Spek uitgelicht.

Ik hoop natuurlijk ook zoiets te gaan ontdekken. Maar zover is het (nog) niet. Wel is er vaak hele interessante bijvangst, waarover ik wellicht een andere keer zal vertellen. Nu terug naar de niet helemaal rechte Afsluitdijk... Die knik, dichtbij het Kornwerderzand, is te danken aan Lorentz. Hij was voorzitter van de Zuiderzeecommissie en hij heeft met een nieuwe theoretische benadering op wiskundige wijze de stromingen, eb en vloed, wind, bodemdiepte, en geulen in beeld gebracht. Toegepaste hydrodynamica dus. Ingewikkelde, theoretische berekeningen, die hem vele jaren gekost hebben, van 1918 tot 1926. Deze berekeningen hadden als uitkomst dat de dijk en de kustgebieden minder sterke stroming en waterophoging zouden ervaren als de dijk niet in Piaam, maar 8 km noordelijker, bij Zurich, aan land komt. Einstein zou op Lorentz’ begrafenis zelfs verzucht hebben dat de Zuiderzee de natuurkunde een slechte dienst had bewezen door Lorentz al die tijd van zijn echte, wetenschappelijke werk te houden. Lorentz’ secretaris Thijsse heeft later uitgerekend dat Lorentz netto een heel jaar aan deze berekeningen heeft besteed. Hoe dan ook, wij hebben er droge voeten, een veilig IJsselmeer en een knik in de Afsluitdijk aan overgehouden.

Als je over de Afsluitdijk rijdt, en de knik passeert kan je je pet of hoed afnemen en respectvol aan Lorentz denken.

Bas Kamps is sinds 2019 betrokken als vrijwilliger van de afdeling Wetenschap. Deze blog werd geschreven op 30 april 2020.