Kolere-commissie — Teylers Museum

Kolere-commissie

Blog door conservator Jan Pelsdonk

Vorig jaar schreef ik in een blog over een besmettelijke ziekte, die vrijwel de hele bemanning van een VOC-retourschip het leven kostte. Het is nooit opgehelderd waaraan de bemanning is overleden maar dat epidemieën van alle tijden zijn, bewijst een kleine groep van 7 penningen in de collectie van Teylers Museum. In de negentiende eeuw woedde in Nederland een aantal cholera-epidemieën. Cholera werd het eerst geconstateerd in India en bereikte tegen 1830 Europa. In de 60(!) jaar die daarop volgden maakte de ziekte – in de volkstaal soms kolere of klere en volgens een van de penningen ook wel Cholera asiatica genoemd – alleen al in Europa honderdduizenden slachtoffers.

 Johannis Schouberg, Hulde van Amsterdam aan Daniël Cornelis Santhagens voor zijn inzet tijdens de cholera-epidemie. 1832, zilver, 30 mm (TMNK 16070)

Jacob Elion, Hulde van koning Willem III aan Maria Samuel Marckx voor zijn inzet tijdens de cholera-epidemie. 1866, brons, 58 mm (TMNK 16138)

In Nederland vonden de eerste besmettingen in 1832 plaats. Deze golf duurde tot in 1833 en kostte aan zo’n 10.000 mensen het leven. Gedetailleerd onderzoek toonde eind jaren ’40 van de negentiende eeuw aan dat de oorzaak moest worden gezocht in vervuild water. Als oplossing werd het verbeteren van de leefomstandigheden en het toegankelijk maken van schoon drinkwater genoemd. Dit was geen eenvoudige opgave, waardoor er in de decennia daarna meer epidemieën volgden. De tweede golf vond plaats in 1848-1849 en had ruim 23.000 slachtoffers tot gevolg. Een derde golf, met zo’n 8.000 doden, volgde in 1853-1855 en een vierde (zo’n 21.000 doden) in 1866-1867. Begin jaren ’80 ontdekte Robert Koch (1843-1910) de cholera-bacterie. Helaas steekt ook tegenwoordig de ziekte zo nu en dan nog de kop op, vooral in door armoede, oorlog en rampen geteisterde gebieden.

Bij het bijeenbrengen van de cholera-gerelateerde penningen in de collectie kwamen er twee naar voren uit 1870, met als titel Schietwedstrijd van de Nationale Weerbaarheidsbond te Apeldoorn (penningproef, de wedstrijd vond pas twee jaar later plaats vanwege de Frans-Duitse oorlog in 1870 en de cholera-epidemie in 1871). In 1871 was er echter geen cholera-epidemie in Nederland. Wel vond, aangewakkerd door de Frans-Duitse oorlog, in 1871-1873 een grote pokkenepidemie plaats. Deze hield vooral in 1871 vreselijk huis en had in Nederland zo’n 20.000 slachtoffers tot gevolg. De beschrijving van de twee penningen is hierop aangepast. Het jaartal op de penning is 1870 maar de schietwedstrijd zelf werd uiteindelijk in 1872 gehouden.

 Salomon de Vries, Schietwedstrijd van de Nationale Weerbaarheidsbond te Apeldoorn (penningproef, de wedstrijd vond pas twee jaar later plaats vanwege de Frans-Duitse oorlog in 1870 en de pokken-epidemie in 1871). 1870, brons, 33 mm (TMNK 03267)

De bovenste twee afgebeelde penningen zijn uitgereikt aan de Amsterdamse notaris Daniël Cornelis Santhagens (1799-1855) en Maria Samuel Franciscus Wilhelmus Marckx (1825-1911) uit Maastricht. Deze laatste was secretaris van het Burgerlijk Armbestuur van Maastricht. Hoe beide heren zich verdienstelijk hebben gemaakt tijdens de cholera-pandemie is mij niet bekend.

Gelukkig is er tegenwoordig veel meer kennis voorhanden om een pandemie de kop in te drukken dan in de negentiende eeuw. Toch zijn er door de huidige coronapandemie tot nu toe in Nederland al ruim 13.500 doden te betreuren. Het zou erg mooi zijn als de helden van de huidige corona-ellende ook met een penning geëerd gaan worden; ik hoop van harte dat de autoriteiten hun weg naar de hedendaagse penningkunstenaars in Nederland weten te vinden.

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 26 januari 2021.