Kopie van kopie van kopie

In de kunstverzameling van Teylers Museum bevindt zich een ets, met daarop de keerzijde van een penning over de slag bij Neerwinden op 29 juli 1693. Deze afbeelding blijkt verwant aan een penning in de museumcollectie, maar bij nadere beschouwing komen er wat verschillen naar voren.

Jean Baquoy naar Charles Eisen, Penning ter nagedachtenis aan de slag bij Neerwinden in 1693. Circa 1750, ets op papier, 235 x 294 mm (KG 15713).

De afbeelding toont oorlogstuig dat als een trofee is opgestapeld, met het omschrift CAESA HOST . XX . MILL . TORMENTA BELL . CAPT . LXXVI . SIGNA RELATA . XC . en in de afsnede aan de onderzijde: DE FOEDERATIS AD NERVINDAM . / M . DC . XCIII . Rond de penning is een versiering van draperieën, lansen en wapenuitrustingen aangebracht.

Het blijkt dat het bijschrift onder de penning niet letterlijk de afgebeelde tekst weergeeft, maar een interpretatie ervan: CAESA HOSTIUM VIGINTI MILLIA, TORMENTA BELLI CAPTA SEPTUAGINTA SEX, SIGNA RELATA NONAGINTA en DE FOEDERATIS AD NERWINDAM M . DC . XCIII . Vertaald staat er: 20.000 vijanden gedood, 76 kanonnen en 90 vaandels veroverd. Overwinning door de bondgenoten bij Neerwinden, 1693. De afbeelding en de beschrijving wijken dus van elkaar af.

Jean Mauger, Overwinning door de Fransen bij Neerwinden in 1693. Circa 1695, zilver, 41 mm (TMNK 01250).

In Teylers Museum bevindt zich de hier afgebeelde penning, waarop de tekst andermaal afwijkt. Er staat: CAESA HOST . XX MILL . TORMENTA BELL . CAPT . LXXVI . SIGNA RELATA XC . / DE FOEDERATIS / AD NERVINDAM . / M . DC . XCIII . Het opschrift in de afsnede staat in dit geval op drie regels in plaats van twee. De voorzijde toont het portret van de Franse koning Lodewijk XIV, met als omschrift LUDOVICUS MAGNUS REX CHRISTIANISSIMUS . (Lodewijk de Grote, allerchristelijkste koning) en onder de buste de signatuur van de graveur J . MAVGER . F . Deze medailleur is Jean Mauger (1660-1722), hij maakte de penning waarschijnlijk rond 1695 in Parijs.

Ook van andere medailleurs zijn vergelijkbare penningen bekend. Zo bezit het British Museum een exemplaar dat op de voorzijde is gesigneerd met de R van Jérôme (Hiérome) Roussel (1663-1713), terwijl op de keerzijde onder het Romeinse jaartal MOLART F staat, van Michel Molart (1641-1713), naast de F van fecit: heeft gemaakt. Daarnaast bezit het Louvre te Parijs een versie gemaakt door Jean Dollin (vóór 1668- na 1711) en een exemplaar met de initialen LI. In Teylers collectie komen op een andere penning de initialen LI voor in combinatie met de initialen IB. De laatste staan voor Jean Le Blanc, die van 1715-1732 actief was in Parijs. Waar LI voor staat is mij nog niet bekend, maar de penning met LI is dus hoogstwaarschijnlijk de jongste kopie. Welke versie origineel is, is mij nog niet duidelijk. Het Louvre dateert de penningen in de negentiende eeuw, maar dat sluit niet aan bij de namen van de medailleurs. In ieder geval is zo’n datering voor de penning in Teylers Museum uitgesloten. Niet alleen overleed Mauger een eeuw eerder, het stuk komt ook nog eens uit de privéverzameling van Pieter Teyler van der Hulst, die in 1778 overleed. Vóór dat moment was deze penning dus al te vinden in het sinds kort gerestaureerde en te bezichtigen Pieter Teylers Huis.

Terug naar de prent. Deze zal bedoeld zijn geweest als afbeelding in een boek, bijvoorbeeld over de geschiedenis van Frankrijk. In de achttiende eeuw graveerde Jean Charles Baquoy (1721-1777) veel afbeeldingen voor boeken, waarbij hij de tekeningen door mensen als Charles Dominique Joseph Eisen (1720-1778) als voorbeeld gebruikte. Baquoy en Eisen werkten in Parijs. De afbeelding van de penning is dus een slordige 50 jaar na de veldslag en de penning zelf gemaakt. Opvallend genoeg sluit de beschrijving van de omschriften aan bij een boek in Teylers collectie. In dat boek – uit 1702 – worden de penningen over de belangrijkste gebeurtenissen in het leven van Lodewijk XIV beschreven.

N.N. (1702) Médailles sur les principaux événements du règne de Louis le Grand. Avec des explications historiques (Parijs) 249 (CBNK 0503). Met afbeeldingen door Sébastien Leclerc (1637-1714).

Gerard van Loon (1731) Beschryving der Nederlandsche historipenningen 4 (’s-Gravenhage) 79 (CBNK 0633)

De penning in Teylers Museum wordt ook beschreven in de serie boeken over de penningkunst in de Nederlanden door Gerard van Loon. Het stuk lijkt veel op het daar afgebeelde exemplaar, alleen ontbreekt de signatuur onder het portret van de koning. Van Loons beschrijving en afbeelding wijkt af van de ets en het boek uit 1702. Voor de ets is het waarschijnlijker dat het boek uit 1702 als bron is gebruikt.

Romeyn de Hooghe, Slag bij Neerwinden in Brabant. Circa 1693, ets op papier, 251 x 394 mm (KG 06503).

De ets en de penning herinneren aan de overwinning van de hertog van Luxemburg, aanvoerder van het leger van de Franse koning, bij het Brabantse Neerwinden. Hij vocht tegen koning-stadhouder Willem III. De hertog stuurde na afloop zoveel vijandelijke vaandels naar Parijs dat hij ‘de stoffeerder van de Notre-Dame’ werd genoemd. Alle heldendaden ten spijt waren het uiteraard de lokale bevolking en de soldaten die het gelag betaalden: zo’n 28.000 families hadden een kostganger of zoon te betreuren. Deze veldslag staat te boek als een van de bloedigste van de eeuw. Een andere ets in Teylers Museum herinnert aan de geleverde slag en geeft in het kort een verloop van de strijd. Deze ets is kort na de slag gemaakt door Romeyn de Hooghe.

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 16 december 2021.