Kraanvogels in het archief — Teylers Museum

Kraanvogels in het archief

Blog door Bas Kamps en Kees Kramer, vrijwilligers afdeling wetenschap

Tijdens onze werkzaamheden in het archief van Hendrik Antoon Lorentz stuiten we regelmatig op bijzondere dingen. Over een van die curiosa gaat deze blog. Maar eerst vertellen we even wat we als vrijwilligers voor Teylers doen bij de Afdeling Wetenschap. We maken de boekencollectie doorzoekbaar door artikelen, boeken en overdrukken in te voeren in het digitale museumsysteem. Overdrukken zijn wetenschappelijke artikelen, die Lorentz kreeg opgestuurd van andere wetenschappers. Lorentz was van 1909 tot 1928 verbonden aan Teylers. Hij bekleedde de functie van curator (directeur) van het Natuurkundig Laboratorium van Teylers Stichting. Daarvoor was hij sinds 1878 Hoogleraar Theoretische Natuurkunde in Leiden en ook uit die periode zitten overdrukken in de collectie.

In de stapel overdrukken troffen we een tekst aan met louter oosterse karakters. Nogal ongebruikelijk omdat de wetenschappelijke talen die we aantreffen in Lorentz’ archief toch vooral Duits, Frans, Nederlands en Engels zijn. Soms treffen we een Russische, Griekse, Italiaanse of Zweedse tekst aan. Maar nog nooit een Japanse, want dat bleek het te zijn. Het artikel zit in een kaft, en is – ongewoon – met garen ingebonden. Uiteraard leest de tekst van achter naar voren.



Op de kaft van het artikel zien we een handgeschreven aanbieding aan Lorentz. “Hochachtungsvollst überreicht vom Verfasser” (Hoogachtend aangeboden door de auteur). De auteur is A. Kuwaki. We zijn de Japanse taal niet machtig maar al snel konden we - via een relatie in Japan - de titel van het artikel achterhalen, er staat zoiets als: “De opvatting van tijd en ruimte in het relativiteitsbeginsel”. Het jaartal ontbreekt. Aha, het gaat dus over Einsteins relativiteitstheorie. Ayao Kuwaki, 桑木 彧雄, (1878-1945) bleek de man te zijn die de relativiteitstheorie naar Japan bracht. Na zijn studie aan de universiteit van Tokyo verdiepte hij zich in wetenschapsgeschiedenis. In 1908 studeerde hij een jaar natuurkunde aan de universiteit van Berlijn (vandaar de opdracht in het Duits).

Voor de relativiteitstheorie was de zogeheten Lorentz-transformatie essentieel, vandaar dat Lorentz in het artikel wordt genoemd. Einstein beschouwde Lorentz immers als zijn leermeester.

In het artikel is met de hand een asterix aangebracht en onder het artikel is bij het sterretje de naam van Lorentz vermeld. Niet duidelijk is wie dit heeft toegevoegd, maar kunnen toch gevoeglijk aannemen dat het de auteur zelf was, die Lorentz wilde wijzen hoe zijn naam er in karakters uitziet. Navraag leerde dat inderdaad dat de vijf tekens in het Japans gezamenlijk de naam van Lorentz vormen. Sterker nog zijn naam staat er twee keer, zie de gele arceringen.

Met het digitaal archiveren van het artikel van Kuwaki kunnen toekomstige generaties wetenschapshistorici toegang tot deze bron verkrijgen en zo mogelijk weer een nieuw licht werpen op de geschiedenis.  

Op de laatste bladzijde staat in hetzelfde handschrift in het Duits nog een correctie dat in alle formules de ‘d’ als ‘d’ moet worden gelezen. Het artikel eindigt voor westerse ogen ongebruikelijk artistiek met twee kraanvogels, die in Japan symbool staan voor geluk en een lang leven. Dat wensen wij ook eenieder van harte toe.

Bas Kamps en Kees Kramer, vrijwilligers afdeling Wetenschap
Deze blog werd geschreven op 5 januari 2023.