Lorentz corrigeert Einstein

Van de Boekenzolder, boven de gehoorzaal in het Teylers Museum, hadden we uit de collectie van Lorentz weer nieuwe bundels gehaald. Zo’n bundel bevat een stapel losse wetenschappelijke artikelen, zogeheten overdrukken. Vroeger – toen ‘pdf’ nog niet bestond - kreeg een auteur bij publicatie in een tijdschrift ca. 50 overdrukken om naar zijn collegae te sturen (en zo ook het tijdschrift te promoten). Terug op kantoor voeren we die artikelen in het digitale museumsysteem in onder de noemer ‘overdrukken Lorentz’, zodat ze voor onderzoekers beter toegankelijk worden. Deze bundel, die letterlijk met touw was bijeengebonden, bevatte auteurs van wie de achternaam met een “E” begon. Al snel kwamen tal van artikelen van de iconische natuurkundige Albert Einstein tevoorschijn.

Illustratie 1. Een aantal van de artikelen van Einstein, gesorteerd naar wetenschappelijk tijdschrift. Rechtsonder de rede die Einstein uitsprak bij de aanvaarding van het bijzonder-hoogleraarschap aan de Rijksuniversiteit Leiden in 1920.

Nu is er tamelijk veel bekend over de relatie van Einstein en Lorentz. Voor Einstein was Lorentz een leermeester. Einstein bouwde voort op bevindingen van Lorentz. Ze ontmoetten elkaar ook veelvuldig, eerst ook in Leiden, toen Lorentz daar hoogleraar was en later in Haarlem. En op internationale natuurkundige congressen, zoals sinds 1911 de ‘Solvay-conferenties’, die Lorentz voorzat. Een bekende uitspraak van Einstein uit die periode over Lorentz zegt alles over hoe Einstein naar Lorentz keek: ”H.A. Lorentz is een wonder van intelligentie en tact. Een levend kunstwerk! De knapste onder de aanwezige theoretici.“ En tenslotte, sprak Einstein als laatste bij de begrafenis van Lorentz op donderdag 9 februari 1928. Hij noemde bij die gelegenheid Lorentz’ werk “een lichtend voorbeeld, tot heil van volgende generaties”.

Een van de overdrukken van Einstein uit 1915, bevatte slechts een enkele pagina. Een corrigerend bericht van Einstein over een studie die hij, samen met de heer J.W. de Haas had gepubliceerd. In de aanhef het woord Berichtigung (correctie). Wat was namelijk het geval. Die dekselse Lorentz had een foutje (Irrtum) ontdekt in de publicatie van Einstein en de Haas.  In figuur 6 klopte er iets niet; er stond een pijl verkeerd.

Illustratie 1I. De correctie van Einstein over de fout die Lorentz ontdekte.

Het biedt gewone stervelingen enige troost te beseffen dat zelfs de allergrootste geesten niet onfeilbaar zijn, dat ze een foutje kunnen maken en dat ze de grootheid hebben dat toe te geven en bereid zijn het foutje te corrigeren. Hier zien we hoe wetenschap werkt. Zonder correcties is er geen voortschrijdend inzicht. Zonder voortschrijdend inzicht is er slechts stilstand. Het mooie was dat het betreffende artikel uit 1915 ook in de collectie overdrukken aanwezig is. Dus de betreffende figuur even snel opgezocht.

Illustratie III. De figuur 6 uit Einstein & de Haas (1915) waarin Lorentz een foutje had ontdekt.

We gaan hier niet in op de natuurkundige aspecten, daartoe voelen we ons niet bekwaam.  In dit artikel wordt voor het eerst een experimenteel bewijs geleverd voor een fenomeen, dat later bekend geworden is als het Einstein-de Haas-effect, over het verband tussen rotatie van elektrische stroom en magnetisme. Enfin.

Einstein had het artikel niet alleen geschreven. De co-auteur was J.W. de Haas. (Zijn initialen waren omgedraaid; het is eigenlijk W.J.). Ten tijde van de publicatie van het artikel werkte de Nederlander de Haas als gastonderzoeker bij Einstein in Berlijn. Na de publicatie van het artikel keerde de Haas met vrouw en kinderen terug naar Nederland, naar aanleiding van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. In 1916 werd hij benoemd tot conservator aan het natuurkundig laboratorium van Teyler's Stichting in Haarlem, waar hij verder onderzoek deed naar het effect dat hij samen met Einstein had ontdekt. Hij zou maar korte tijd verbonden blijven aan Teylers; hij werd in 1917 hoogleraar te Delft. Lorentz zelf was van 1909 tot 1928 ook verbonden aan het Teylers. Hij bekleedde de functie van curator (directeur) van het Natuurkundig Laboratorium van Teylers Stichting.

Een bijzonderheid is voorts dat W.J. (Wander) de Haas in december 1910 trouwde met de dochter van Lorentz, Geertruida Lamberta (Berta). Als stel bekend als: Wan en Ber. Zij was ook een natuurkundige, die in 1912, promoveerde. Bijzonder voor een vrouw in die tijd. Nog bijzonderder; ze promoveerde bij haar eigen vader, bij wie overigens relatief veel vrouwen promoveerden. Lorentz was - samen met zijn vrouw - actief voor gelijkberechtiging van vrouwen en het stemrecht. Ze heeft de nodige publicaties op haar naam, met name natuurkundige leerboeken en over de didactiek van de natuurkunde.

Zo vormen de overdrukken een fascinerende ingang tot stukjes wetenschapsgeschiedenis.