Na 118 jaar postuum tot leven gewekt — Teylers Museum

Na 118 jaar postuum tot leven gewekt

Blog door conservator Jan Pelsdonk

Teylers Museum is de trotse bezitter van de Atlas major van Josua en Reinier Ottens. De atlas is gemaakt in het tweede kwart van de achttiende eeuw. Dat is ook de tijd waarin het onderstaande verhaal speelt; een mooie reden om deze blog wat kleur te geven. In feite is de kaart eindelijk weer eens gebruikt waar deze voor is gemaakt.

Het verhaal vangt aan in augustus 1903. Toen kocht Arie van Gemund, de toenmalige conservator van Teylers Numismatisch Kabinet, het hierbij afgebeelde stuk. Hij verwierf het bij de munt- en penninghandelaar Jean Henri Coronel in ’s-Gravenhage. Volgens de – waarschijnlijk door Coronel aangeleverde – beschrijving is het een gedachtenistaler over het overlijden van Simon August, heer van Vianen en Ameide in 1767. Van Gemund deed de aankoop vlak voordat hij zijn werkzaamheden voor het museum beëindigde. Zijn opvolger zal deze beschrijving nooit op waarde hebben geschat. Hij begon vrijwel direct na aantreden met het schrijven van een nieuwe collectiecatalogus – die in 1909 zou worden gedrukt – en nam dit exemplaar op tussen de Nederlandse penningen.

Bij nadere beschouwing blijkt er van alles aan de hand te zijn. Is het een munt of penning? Wie was deze Simon August? Waar is het geproduceerd? De voorzijde toont de tekst ‘SIMON AVGVST COM & NOB . D . LIPP . S . D . V . & A . B . H . VLTR .’ rond de geharnaste buste van Simon August naar rechts. Zijn lange, krullende lokken zijn met een strik bijeengebonden. De keerzijde toont een tekst in een versierd vierkant: ‘QUEM QUADRAGESIES ET SEMEL PATRIAE NATUM ESSE GRATULAMUR d : XII Jun . MDCCLXVII’.

Simon August leefde van 1727 tot 1782, dus in ieder geval gaat het hier niet over diens overlijden. Sterker nog, de keerzijdetekst geeft glashelder de reden van vervaardiging: Simon Augusts veertigste verjaardag op 12 juni 1767. In 1734 volgde hij op zevenjarige leeftijd zijn vader op als graaf van Lippe-Detmold. De eerste jaren was hij dit onder regentschap van zijn moeder. Simon August was bovendien geen heer van Vianen, want in 1725 – twee jaar voor zijn geboorte – had zijn vader de heerlijkheid Vianen verkocht aan de Staten van Holland. Vanaf dat moment maakte Vianen deel uit van de Republiek der Verenigde Nederlanden.

De keerzijde toont onderaan de initialen B – S. Volgens een publicatie uit 1869 staat er op de voorzijde in de armafsnede SMN. De foto van het exemplaar uit Teylers Museum is nét niet scherp genoeg om dit detail te kunnen bevestigen. Normaal zou ik het stuk even nader door een loep hebben bestudeerd en direct naar de rand hebben gekeken, maar door de heersende coronacrisis is dit nog even een toekomstdroom. De initialen SMN staan voor Samuel Matthias Neudorf, die in de periode 1761-1765 graveur te Oldenburg was, waarna hij voor de graaf van Lippe ging werken. De initialen BS verwijzen naar muntmeester Johann Conrad Bandel en muntwaardijn Daniel Stürmer, die in de periode 1763-1769 in Detmold actief waren 

De oude beschrijving kan dus de prullenbak in. Qua gewicht past het stuk tussen de taler-munten. Een moderne catalogus neemt het stuk op onder Lippe-Detmold, als vereinstaler, met Simon Augusts veertigste verjaardag in 1767 als speciale gelegenheid. Hierop is de beschrijving van het voorwerp na 118 jaar aangepast. En Simon August? Het is net een sprookje: hij leefde nog lang en gelukkig.

Lippe-Detmold, Simon August (1734-1782), vereinstaler. 1767, zilver, 29,78 gram (TMNK 02124)

Reinier en Josua Ottens, kaart van het Duitse rijk (detail met de Nederlanden en Westfalen). 1725-1750 (inv. 134g-j 52). Detmold ligt bij de rode stip

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 26 mei 2020.