Oneindig gewriemel — Teylers Museum

Oneindig gewriemel

Blog door conservator Jan Pelsdonk

Geregeld toont een munt of penning voor de beschouwer ogenschijnlijk een onbegrijpelijke brij aan informatie. Wat is er afgebeeld en welke betekenis zit er achter verborgen? Bij museale collecties doet zich daarbij het probleem voor dat de voorwerpen achter glas worden getoond. De belevenis van een object – oppakken, het licht erover laten spelen en details bestuderen – wordt daarmee naar de achtergrond gedrukt.

Blogs als deze kunnen in ieder geval een stukje verdieping en verduidelijking geven. De grote foto’s nodigen uit tot nadere beschouwing en de toelichting geeft in ieder geval een deel van de informatie, waarmee een voorwerp tot de verbeelding gaat spreken en in een context wordt geplaatst.

Leone Leoni, Hippolyta Gonzaga. 1551, messing, 68 mm (TMNK 00245)

De hier afgebeelde penning toont op de voorzijde het portret van Hippolyta (Ippolita) Gonzaga (1535-1563), met kunstig gevlochten haar. Zij was de dochter van Ferdinand (Ferrante) I Gonzaga, gouverneur van Milaan. Haar broer Octavus (Ottavio) was een legeraanvoerder die tijdens de begindagen van de Tachtigjarige Oorlog voor Spanje in de Nederlanden actief was. Vanwege die laatste link is deze penning in 1723 opgenomen door Gerard van Loon in zijn Beschryving der Nederlandsche historipenningen; een erg ruime interpretatie van wat onder de penningkunst van de Nederlanden zou moeten vallen, maar wel de reden waarom deze penning in 1879 voor de collectie werd aangekocht uit de collectie van Otto ’t Hooft van Benthuyzen.1 Mogelijk is deze penning een latere nagieting.

Hippolyta was in 1548 op twaalfjarige leeftijd uitgehuwelijkt aan Fabrizio Colonna (1521-1551). Dit huwelijk versterkte de band tussen beide families die gekant waren tegen Alessandro Farnese (paus Paulus III, 1534-1549).2 Volgens het omschrift ‘AN XVI’ toont de penning Hippolyta op zestienjarige leeftijd, dus in 1551. Dat is tevens het jaar waarin zij weduwe werd. In 1554 zou ze hertrouwen met Antonio Carafa, hertog van Mondragone en prins van Stigliano. Ook dit was huwelijkspolitiek; zo versterkten de beide families hun banden met het koninkrijk Napels.

De keerzijde is door de Italiaanse kunstenaar, Leone Leoni (Aretino) (±1509-1590), volledig gevuld met afbeeldingen en tekst. Door het horror vacui is het op het eerste gezicht lastig om alle elementen te onderscheiden. Centraal op de penning loopt de godin van de jacht, Diana, tussen drie honden naar rechts. Zij blaast op een hoorn en heeft een speer in haar rechterhand. De ruimte bij haar voeten is opgevuld door lang gras en de ruimte voor haar met een bos. Boven haar zijn een maan en sterren afgebeeld. (Omdat de penning in Italië is gemaakt en de afbeelding meer doet denken aan Diana dan aan haar Griekse equivalent Artemis, heb ik in deze blog de Romeinse namen aangehouden.)

Hiermee houdt het gewriemel niet op. Diana loopt langs een poort waarbinnen ook van alles gebeurt. Nadere beschouwing leert dat bij de ingang een hond met drie koppen ligt, de hellehond Cerberus, bewaker van de Onderwereld (en sinds het verschijnen van de boeken over Harry Potter ook wel bekend onder de naam Fluffy of Pluisje). Hieruit volgt dat dit niet zomaar een poort is, maar de poort naar de Onderwereld. De kluwen van armen en benen laten zich onderscheiden als een staande man met baard (Pluto, god van de Onderwereld) die een tegenstribbelende persoon met zich mee de diepte in sleurt. 

Hippolyta kreeg een goede opleiding en is indertijd omschreven als een lieflijke en hoffelijke vrouw met een bijzonder heldere geest.3 De tekst PAR VBIQ[UE] POTESTAS op de penning, laat zich vertalen als ‘overal gelijke eigenschappen’. De tekst zal verband houden met Hippolyta. ‘Overal’ is daarbij uit te leggen als ‘zowel bij leven als in de dood’ of ‘in alle situaties’. De eigenschappen zullen die van Diana zijn, die de dochter was van Oppergod Jupiter en de titaan Latona. Daarmee wordt de keerzijde nog interessanter, want wélke eigenschap vond Hippolyta op zichzelf slaan? Is het haar eerste man die door Pluto wordt meegesleurd? Dat laatste is onwaarschijnlijk, want dit is veel te direct en zou indertijd veel te gevoelig hebben gelegen.

Diana staat algemeen bekend als de godin van de jacht. Daarnaast was ze heerseres over dieren en bossen, de brenger van leven en de eeuwige maagd. Gaat Hippolyta nu standvastig op jacht naar een nieuwe man? Volgens de eerder aangehaalde Van Loon, is Diana op de penning op drie manieren afgebeeld. Als godin van de jacht op aarde, als maan in de hemel en als geschaakte Proserpina (Grieks: Persephone) in de Onderwereld. Waarom Van Loon Proserpina hier als Diana zag is niet bekend: hij verwijst slechts naar Vergilius, Aeneis (deel 6), strofe 247 (een foutje, dit moet strofe 142 zijn) zonder het verband te verklaren. Proserpina is de dochter van Jupiter en Ceres, god van de landbouw. Volgens de mythologie hebben wij aan Proserpina de vier seizoenen te danken. Ze werd door Pluto ontvoerd, wat heel goed aansluit bij de afbeelding op de penning. Uiteindelijk mocht ze ieder jaar zes maanden terugkeren naar haar moeder Ceres (de lente en zomer). De andere twee maanden treurt Ceres en is het herfst en winter.

Over deze penning is het laatste woord blijkbaar nog niet geschreven. In ieder geval verloor Hippolyta haar maagdelijkheid: ze overleed kort na de geboorte van haar eerste kind, dochter Anna Clarice, in 1563.

Noten

1.    Loon, Gerard van (1723) Beschryving der Nederlandsche historipenningen 1 (’s-Gravenhage) 271-272.
2.    Peyronel Rambaldi, Susanna (2021) Giulia Gonzaga. A Gentlewoman in the Italian Reformation (Rome) 172-173.
3.    Peyronel Rambaldi, 2021: 171.

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 02 maart 2022.