Overslag — Teylers Museum

Overslag

Blog door conservator Jan Pelsdonk

Bij munten is het een bekend verschijnsel dat er is geslagen (een afbeelding is aangebracht) over een al bestaande munt. Soms gebeurde dit per vergissing tijdens het maken, bijvoorbeeld als door de snelheid van de productie een al geslagen munt nogmaals tussen de stempels terecht kwam. Het komt ook voor dat er bewust een oudere, al bestaande, munt werd gebruikt. Dit soort overslagen komt niet alleen bij munten, maar ook bij penningen voor.

Enkele jaren geleden toonde ik in een artikel een penning uit 1687, die was geslagen over een exemplaar uit de achttiende eeuw. (Ja, u leest het goed; een anachronisme dus.) Om het nog gecompliceerder te maken stond die penning weliswaar op naam van de medailleur Jan Smeltzing (1656-1693), maar was Nicolaas Chevalier (1661-1720) de maker. Chevalier had namelijk na het overlijden van Smeltzing het gereedschap en de penningstempels van Smeltzings weduwe gekocht. Vervolgens maakte Chevalier ergens in de periode 1712-1720 de bewuste penning met stempels uit het einde van de zeventiende eeuw, waarbij hij geen blanco schijfje zilver maar een achttiende-eeuwse Dokkumer penning heeft gebruikt.

Nicolaas Chevalier & Jan Smeltzing, Levenslange gevangenisstraf voor Miguel de Molinos, hoofd van de Quietisten (geslagen over een vroedschapspenning van Dokkum). 1687 (1712-1720), zilver, 37 mm (TMNK 01043)

 Bij toeval trof ik deze week een penning aan die eveneens is overgeslagen op een andere penning. Wederom is Jan Smeltzing de maker van de stempels. Mijn eerste gedachte ging direct uit naar het werk van Chevalier. Zou hij ook deze penning gemaakt hebben? De tekst van de oudere penning is op de keerzijde fragmentarisch leesbaar. Er staat [bal]deüs / [Pes]t hong[er] / [r]ukten uit. Deze fragmenten bleken voldoende te zijn om de onderliggende penning te kunnen determineren.

Jan Smeltzing, Burgemeester Pieter Adriaanszoon van der Werf (geslagen over een andere penning). 1604 (eind zeventiende eeuw), zilver, 48 mm (TMNK 00221)

Detailfoto van de oude tekst [bal]deüs / [Pes]t hong[er] / [r]ukten uit.

Die oudere penning blijkt het ‘broertje’ van Smeltzings penning over Van der Werf te zijn. Om onbekende reden heeft Smeltzing twee penningen over Van der Werf gemaakt, waarbij hij de voorzijde onveranderd liet. Alleen de keerzijden wijken af. Op de ene penning staat als tekst:

Dits VANDE WERF die pal / Dus binne Leidens wal, / Voor kerk en godsdienst stond; / En dempte met zyn mond / Baldeüs oorlogslist / Pest honger burgertwist; / En rukten uit dien brand, / De vryheit van het land . / IDY [of IDP]

en op de tweede:

Dits VANDE WERF die Leidse held, / Diens tai geduld het spaans geweld / Manmoedig keerde vande vesten . / Als pest, en honger thert bestreed; / En tmuitend volk geen uitstel leed, / Bood hij sijn vlees, en bloed / ten besten .

De afbeeldingen op de keerzijde wijken licht van elkaar af. Bovenaan staan een samengebonden palm- en eikentak in een slangenrond (ouroboros) en onderaan een stadsgezicht op Leiden. De ‘onderliggende’ penning met de tekst Baldeüs is duidelijk matiger van uitvoering. De afbeeldingen zijn mooi maar minder zwierig als die op de tweede penning, waar letterlijk de puntjes op de ‘i’ zijn gezet. Waarom Smeltzing een gewijzigde keerzijde maakte is mij niet bekend. Was het de meester die zijn leerjongen verbeterde (in de familie Smeltzing waren meerdere medailleurs actief) of heeft Chevalier hier wederom de hand in de productie gehad? Het lijkt erop dat de eerste penning is vervangen door een tweede exemplaar van hogere artisticiteit.

Tenslotte worden op de penningen nog twee personen genoemd die een kleine toelichting verdienen. Baldeüs is een fonetische spelling van Valdez. Francisco de Valdez was de leider van de Spaanse belegeraars. De tweede persoon is een dichter, waarschijnlijk uit Leiden, wiens initialen IDY (of IDP) op een van de penningen staat. Wie hij is weet ik nog niet. U wel?

Jan Smeltzing, Burgemeester Pieter Adriaanszoon van der Werf (geslagen over een andere penning). 1604 (eind zeventiende eeuw), zilver, 48 mm (TMNK 00220)