Vandaag 1800 jaar geleden

De openingsafbeelding van deze blog toont een bijzonder fraai uitgevoerde kopergravure door de Haarlemmer Hendrick Goltzius (1558-1617) uit de collectie van Teylers Museum. Afgebeeld is de zonnegod Apollo, die net zijn lier terzijde heeft geworpen en op de wolken staat. Op de achtergrond is hij nogmaals zichtbaar, in zijn door vier paarden voortgetrokken zonnewagen waarmee hij dagelijks door het hemelgewelf reist. De aureool om zijn hoofd wordt gevormd door stralen en de tekst Sol rutilus radiante coma, et fulgore corusco. Dispellit tenebras, totumque illuminat orbem, oftewel: Met zijn aureool en glanzende stralen, verdrijft de felle zon de duisternis en verlicht de hele aarde.

Hendrick Goltzius, Apollo als zonnegod. 1588, kopergravure op papier, 353 x 267 mm (KG 02261)

Met Apollo’s ronde vormen is deze gravure een mooi voorbeeld van het maniërisme, een zestiende-eeuwse kunststijl, maar dat is niet het onderwerp van deze blog. Voor de reden waarom deze gravure hier is afgebeeld gaan we nog eens ruim een millennium terug in de tijd. Een verwante afbeelding komt namelijk voor op de keerzijde van een Romeinse munt, die vandaag 1800 jaar geleden is geslagen. Precies vandaag? Dat is lastig te bewijzen, maar ik kan er hooguit een paar maanden naast zitten... 1800 jaar geleden legde in Rome iemand een stukje zilver tussen twee stempels om het hier afgebeelde zilverstuk te slaan. Het is onwaarschijnlijk maar niet onmogelijk, dat Goltzius een munt als deze als voorbeeld heeft gebruikt.

Romeins Keizerrijk, Elagabalus, denarius. 220, zilver, 18 mm (TMNK 09460)

De munt is een zilveren denarius uit het Romeinse Keizerrijk, op naam van keizer Elagabalus (Heliogabalus). Zoals het omschrift op de munt toont, was Elagabalus niet de officiële naam van deze keizer. Het omschrift toont: IMP ANTONINVS PIVS AVG, oftewel: legerleider Antoninus, vroom keizer. Eigenlijk heette Elagabalus Marcus Aurelius Antoninus. Hij werd rond het jaar 204 geboren en in 222 werd hij – op achttienjarige leeftijd – vermoord. De laatste vier jaar van zijn leven regeerde hij als keizer over het Romeinse Rijk.

Zoals zijn bijnaam duidelijk maakt, was Elagabalus een aanhanger van de cultus van de zonnegod El-Gebal. Die godheid was vanuit Syrië in het Romeinse pantheon terechtgekomen en werd gelijkgesteld aan de zonnegod Sol Invictus, de onoverwonnen zon, die op zijn beurt weer nauw verwant was met de zonnegod Apollo. In 218 kwam Elagabalus na een veldslag bij Antiochië (in Oost-Turkije) aan de macht. De veertienjarige keizer was daarbij uiteraard een speelbal van de volwassenen; zijn familie en de Romeinse senatoren.

Elagabalus probeerde El-Gebal bij de Romeinen te introduceren als de belangrijkste god, belangrijker dan oppergod Jupiter. Als keizer had hij veel invloed, want hij was tevens het religieuze hoofd (opperpriester, Pontifex Maximus) van de staat. Dat werd lang niet door iedereen gewaardeerd. Zijn wispelturige aard blijkt uit de vijf huwelijken (en echtscheidingen) tijdens zijn regeerperiode, waarbij er aanwijzingen zijn dat hij waarschijnlijk transgender was. De populariteit van Elagabalus ebde weg, terwijl op de achtergrond binnen zijn familie een strijd om de macht werd gevoerd. Uiteindelijk werd Elagabalus gedood, waarna hij werd opgevolgd door zijn neefje Severus Alexander. Ook de god El-Gebal verdween hiermee van het toneel.

De keerzijde van de munt toont de zonnegod in volle glorie. Net als op de kopergravure door Goltzius is hij naakt afgebeeld, op een mantel na die over zijn linkerschouder hangt. De zonnegod heeft een stralenkroon op het hoofd en draagt de zweep van een wagenmenner. In het veld staat de zon. Het omschrift, P M TR P III COS III [P P], verwijst naar de keizer en betekent: opperpriester, voor de derde keer tribuun van het volk, voor de derde keer consul, Vader des Vaderlands. Op basis van deze benoemingen kan de denarius vrij precies worden gedateerd in het jaar 220, dit jaar dus 1800 jaar geleden.

Zo lang ligt de munt uiteraard nog niet in het museum. De basis voor de collectie Romeinse munten is gelegd door Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778), zoals een aantal jaar geleden is beschreven in Teylers Magazijn. In 1877 werden daar via Adriaan Enschedé (1829-1896) de Romeinse munten van diens opa Johannes II Enschedé (1750-1799) aan toegevoegd. De hier getoonde munt is in 1882 aangekocht op een veiling van de firma Gouda Quint in Arnhem, samen met ruim honderd andere Romeinse munten. Ze zijn ongetwijfeld afkomstig uit een verzameling; de spreiding in jaren – van Caligula (37-41) tot Honorius (395-423) – is te groot voor een bodemvondst.

De munt en kopergravure zijn lang geleden gemaakt, gelukkig heeft de zon ons in al die jaren niet in de steek gelaten. Nu alleen nog even de coronacrisis uitbannen en u bent weer van harte welkom in het museum, om de invloed van de zon te ontdekken op de indrukwekkende wolkenluchten van John Constable en een snufje geschiedenis mee te krijgen over de woonplaats van Goltzius in 775 jaar Haarlem.

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 10 november 2020.