Zeefruit of zonde. De betekenis van de kreeft

Omdat het museum weer open is voor het publiek (bestel uw kaarten online!), is het aantal verschijnende blogs van mijn hand verlaagd van twee per week naar eens in de twee weken. Er is een goede reden om door te gaan, want er zijn meer dan genoeg onderwerpen die dankzij deze blogs onder de aandacht kunnen worden gebracht. 

Christiaan Wermuth, vlucht van de koningin van Engeland met de prins van Wales. 1688, zilver, 32 mm (TMNK 01072)

Onlangs had ik een korte discussie met een recent gepromoveerde numismaat over de reden van het afbeelden van een kreeft op een penning. Op diverse exemplaren in de collectie van Teylers Museum staat eveneens een kreeft afgebeeld. Niet als een stukje zeefruit op de achtergrond of als poging om een horror vacui te voorkomen, maar als centraal onderwerp. Wat is de diepere betekenis van dit dier?

De afbeelding toont een penning door Christiaan Wermuth uit Gotha. Een jezuïet met een gebakerd kind zit op een kreeft en is zojuist de loopplank van een Frans schip afgereden. De keerzijde toont een gekroond wapenschild met een molen, omhangen door een keten met een kreeft als juweel. De penning gaat over de vlucht van de vrouw en zoon van de katholieke Engelse koning Jacobus II; Maria en Jacobus, prins van Wales, tijdens de Glorious Revolution. Nadat de koning in 1688 (Engeland en Ierland) en 1689 (Schotland) werd afgezet kwamen zijn protestantse dochter Maria en koning-stadhouder Willem III aan de macht.

De teksten van deze spotpenning uit 1688 verklaren de afbeeldingen. De voorzijde geeft: ‘ALLONS MON PRINCE NOUS SOMMES EN BON CHEMIN’ en ‘IAC FRANC EDUARD SUPPOSEE 20 JUIN 1688’ oftewel: laten we gaan, mijn prins, we zijn op de goede weg. Jacobus Francis Eduard, 20 juni 1688. Het woord ‘SUPPOSEE’ levert bij de vertaling problemen op, mogelijk dat de medailleur iets bedoelde in het verlengde van ‘pretendent’.

De keerzijde geeft: ‘LES ARMES ET L’ORDRE DU PRETENDU PRINCE DE GALLES’ en ‘HONY SOIT QVI BON Y PENSE’, oftewel: het wapenschild en de orde van de pretendent prins van Wales. Wee degene die er goed over denkt. De tweede zin is de wapenspreuk van deze fictieve orde en een parodie van het devies van de Orde van de Kousenband: ‘hony soit qui mal y pense’.

Het is niet waarschijnlijk dat de kreeft te maken heeft met het sterrenbeeld. Er zit een betekenis achter verborgen die tegenwoordig minder bekend is dan indertijd. In tarotkaarten komt de kreeft wel voor als bemiddelaar. Ook kan de kreeft worden gezien als een kracht, waarbij alles wat er in het leven voorvalt wordt beschermd door de schaal. Tenslotte werd een kreeft ook wel gezien als teken van zonde. Tussen de verklaringen ‘bemiddelaar’, ‘beschermer van kracht’ en ‘zonde’ neig ik in dit geval naar de laatste; het is tenslotte een spotpenning.

Dat deze verklaring niet zonder meer juist is blijkt uit een tweede penning in de museumcollectie. Dat stuk dateert uit 1604 (waarbij de 4 over het cijfer 3 is aangebracht) en is geslagen in Antwerpen. Het is een koperen rekenpenning die herinnert aan het langdurige beleg van de stad Oostende door Albrecht van Oostenrijk en Ambrogio Spinola. Hier houden twee gekroonde handen een ketting vast waaraan een zwaar blok hangt. Daaronder bevindt zich een kreeft. Die kreeft verwijst duidelijk naar Oostende als een hard te kraken noot waarbij de kreeft als ‘beschermer van kracht’ kan zijn bedoeld. En er zijn nog meer penningen, waaronder geuzenpenningen met halve maan, waarop een kreeft staat afgebeeld.

De verklaring is dus nog niet sluitend, ik ben benieuwd wie er meer van dit dier afweet!

Anoniem, rekenpenning over het voortdurend beleg van Oostende door de Spanjaarden. 1604, koper, 27 mm (TMNK 04652)

Jan Pelsdonk is sinds 2008 conservator van het numismatisch kabinet. Dit blog werd geschreven op 24 juni 2020.