Brood, een maaltijd van betekenis (deel 1)

Brood is een heel bijzonder voedingsmiddel en heeft door de eeuwen heen een heel belangrijke rol gespeeld in de maatschappij. De ingrediënten zijn eenvoudig en mensen kunnen er van alles aan toevoegen. Het is een essentieel voedingsmiddel in het leven, gebruikt om te overleven, religieuze feesten, het oogsten van de granen en rituelen te vieren, bij dorpsfeesten en op historische momenten. In het kort: we genieten van brood en het maken er van.

Tijdens de Covid-beperkingen bloeide het maken van brood helemaal op in alle landen. In Teylers Museum is het personeel thuis ook bezig met allerlei soorten broden te maken, inclusief het uitwisselen van recepten en doorgeven van zuurdesemstarters. Wij hebben ook veel nieuwe broodbakkers. Het onderwerp gaf me de inspiratie om naar onze eigen collectie te kijken, op zoek naar afbeeldingen van brood en wat voor betekenis deze afbeeldingen hebben. Er zijn veel afbeeldingen van brood aanwezig en uitgebeeld op olieverfschilderijen, tekeningen, etsen, en kopergravures. Ik heb gekozen om afbeeldingen te laten zien rondom de tijd van Pieter Teyler (1702-1778). Om een vollediger beeld van de collectie te geven zijn ook uit andere tijden voorbeelden uitgekozen.

Simon Fokke (1712-1784), Het kaas-en-brood-volk plundert in Haarlem. 1750, kopergravure (St G 191)

Historische momenten

Hierboven is een afbeelding van een opstand van het arme volk in 1492 getoond. In dat jaar waren de inwoners van Kennemerland en West Friesland in opstand gekomen tegen stadhouder Jan van Egmond omdat er een verhoging van belastinggeld (ruitergeld) werd ingevoerd. De boeren hadden het al zwaar door de slechte economische omstandigheden, waardoor dit te veel voor ze was.

Het is bekend wie de opstandelingen waren door de afbeeldingen op de vaandels die zij droegen. Zij waren het kaas en broodvolk, dus de armen. De beweging trok van Alkmaar naar Haarlem en werd teruggedrongen bij Noordwijk. Uiteindelijk werden zij verslagen op het kerkhof in Heemskerk. Bijzonder vind ik, dat deze gebeurtenis van 1492 weer werd afgebeeld in 1750, in de tijd waarin Pieter Teyler leefde. De afbeelding van het stadhuis en de markt zijn weinig veranderd.

Petrus Kiers (1807-1875), Stilleven met vruchten en zilveren kan. 1830, olieverfschilderij (KS 034)

Het schitterende stilleven met vruchten en zilveren kan laat een gedekte tafel zien van een welvarende familie, die totaal in contrast staat met de armoe op de vorige afbeelding. Het geeft ook een tijdsbeeld van een periode in de geschiedenis, herkenbaar aan de glazen die zijn gebruikt, het tafelkleed, het horloge, de pijp, het bewerkte glas, de inhoud daarvan en nog veel meer. De rijkdom van de opdrachtgever straalt ervan af. De prachtige zilveren kan laat de reflectie zien van de schilder en zijn ezel, in zowel de deksel en in de nek van de kan als bij het fruit. In de fruitschaal zie we exotische vruchten en ook een graansoort, namelijk mais. Links is er een wittebrood afgebeeld. Het wittebrood was gemaakt voor de rijkere mensen, maar eigenlijk had het weinig voedingswaarde.

Graansoorten

Men kan zich enorm verdiepen in de geschiedenis van de verschillende graansoorten die door de eeuwen heen beschikbaar waren. Die kunnen we ook afgebeeld in de kunst terugvinden. Alle granen hebben invloed op het eindproduct en dat kan variëren van het malen van de korrels, het soort graan, het mengen van granen, de gradatie van gluten in het graan, een plat brood of een vol gerezen brood, zuurdesem of gist en de duur van het rijzen. Granen zijn typische producten van het klimaat waarin zij groeien. De tradities van de bevolking, rituelen, mythen en kennis spelen allemaal een rol in hoe brood wordt gebruikt en gemaakt.

Giovanni Volpato (1733-1803), Il Fornajo. 1786-1803, kopergravure (TvB G 3944)

Het hele proces van het broodmaken wordt door Volpato afgebeeld; het geraapte graan, het laten reizen van de brood, (op een plank met een vochtige doek er op) en het gerezen brood, klaar om in de oven te zetten. De bakker wordt afgebeeld in een romantische Caravaggesque manier, waar het gebruik van fel licht wordt afgezet tegen donkere vlakken. De gezichten van de mannen in het donker worden afgezet tegen het sterke licht van het vuur. De uitgerekte houding van de bakker geeft de kunstenaar alle mogelijkheden om de spierbundels van een hard werkende bakker te laten zien.

Johannes Gillisz. van Vliet (ca. 1600/1610-1668), Bakkerij. 1635-1635, ets en burijn (KG 04045)

Deze afbeelding werd honderd jaar voordat Pieter Teyler leefde gemaakt. Van Vliet was een beroemd en getalenteerd kunstenaar, hij heeft veel met Rembrandt gewerkt. De bakkerij is afgebeeld, de bakkers zijn volledig gekleed in tegenstelling tot de vorige afbeelding. Het gereedschap hangt aan de muur, het ziet er efficiënter en hygiënischer uit, de weegschaal hangt ook aan de muur. De bakker kijkt (in mijn ogen) heel tevreden naar zijn mooie brood en zijn maatje maakt het gerezen brood klaar om in de oven te zetten… of ze zijn al klaar. Het licht komt deze keer niet direct van het vuur maar misschien van zonlicht, dat vroeg in de ochtend door een open raam schijnt!

Henri Guérard (1846-1897), De terugkomst van de markt. 1866-1897, ets en plaattoon (St G 238)

Interieurs

Brood op schilderijen vertelt ons heel veel over het dagelijks leven. Het afbeelden van interieurs geeft ons letterlijk de mogelijkheid om een kijkje te nemen in de keuken, alsof wij een vlieg op de muur zijn. In deze afbeelding van een dienstmeisje zie je dat zij net naar de markt is geweest om brood te kopen. Brood werd ook wel door de bakker langs alle huizen gebracht. Zo te zien zijn deze broden enorm. De Franse kunstenaar Henri Guérard maakte gebruik van de techniek van ets en plaattoon om een extra textuur en toon in het beeld aan te brengen. Deze afbeelding is ongeveer honderd jaar na het overlijden van Pieter Teyler gemaakt. Wij worden uitgenodigd door de kunstenaar om mee te kijken in het huis – van de keuken naar de bijkeuken waar een watervat staat – en om verder mee te lopen naar een ander dienstmeisje die naar een andere kamer gaat.

Hieronder heeft Jan Luyken het snijden van het brood centraal geplaatst, wij zien daarbij twee soorten en vormen brood. Er hoort vast een verhaal bij deze afbeelding; twee reizigers bij een herberg misschien. En wat ligt er boven op de kast? Maar wat ik interessant vind is hoe het licht naar binnen valt en onze aandacht trekt naar de twee figuren die in de andere ruimte naar buiten kijken. Deze afbeelding is in de tijd van Pieter Teylers jeugd gemaakt.

Jan Luyken (1649-1712), Het Mes. 1711, ets (KG 05910)

De hardwerkende arbeiders hebben het voedzaam brood nodig. In deze tekening in zwart krijt neemt een arbeider een pauze na het harde werk. Zijn taken zijn deels gedaan en hij geniet van zijn brood. Het is een rustgevend beeld, met de zon die over hem heen schijnt, terwijl hij intens naar het mes en brood kijkt.

Joannes Pieter Visser Bender (1785-1813), Figuurstudie van een zittende boer die na het maaien zijn brood snijdt. 1805-1805, zwart krijt (Y 063d)

Lees hier het tweede deel van deze broodblog. 

Papierrestaurator Nadia Kersten-Pampiglione werkt sinds 1988 bij Teylers Museum. Ze schreef dit blog op 6 april 2021.