Teylers is twee tekeningen van Bernini rijker — Teylers Museum

Teylers is twee tekeningen van Bernini rijker

Blog door conservator Marleen Ram

Dit jaar verschijnt de langverwachte bestandscatalogus over de Italiaanse tekeningen uit de zeventiende eeuw in Teylers Museum. Carel van Tuyll, voormalig conservator en hoofdconservator van het museum, deed meer dan twintig jaar onderzoek naar dit deel van de collectie. Een van zijn belangrijkste bevindingen is de (her)ontdekking van twee tekeningen van Giovanni Lorenzo Bernini (1598-1680), de bekendste barokkunstenaar uit Italië.

Lezers die in Rome zijn geweest of Het Bernini Mysterie van Dan Brown in de kast hebben staan, kennen het werk van deze kunstenaar waarschijnlijk wel. Zijn dynamische, levensechte beeldhouwwerken, zoals Apollo en Daphne in de Galleria Borghese, zijn wereldberoemd. Bovendien was hij een voortreffelijk tekenaar. Lang werd verondersteld dat Teylers Museum geen originele tekeningen van hem had, maar dankzij het onderzoek van Van Tuyll kunnen twee bladen overtuigend aan de Italiaanse meester worden toegeschreven.

De eerste tekening stelt een allegorie op het Heilige Bloed van Christus voor (fig. 1). De voorstelling is gebaseerd op een visioen van de Heilige Maria Magdalena de’ Pazzi, waarin Christus’ bloed, dat in de tekening overvloedig uit zijn wonden stroomt, wordt geofferd voor de zonden van de mens. Volgens Bernini’s biograaf Filippo Baldinucci (1625-1696) was de kunstenaar aan het einde van zijn leven geobsedeerd door dit thema. Aan het voeteneind van zijn bed zou een schilderij met dit onderwerp hebben gestaan, dat er nog stond toen hij in datzelfde bed overleed.

In de inventaris van Teylers Museum uit 1854 wordt de tekening beschreven als een eigenhandig werk van Bernini. Deze aanname werd, zoals met zoveel opportunistische, oude toeschrijvingen gebeurde, door kunsthistorici in de twintigste eeuw weer verworpen. Zij schreven het blad toe aan Giovanni Battista Gaulli (1639-1709), een leerling en navolger van Bernini. Van Tuyll schrijft echter dat recentelijk archiefonderzoek bewijsstukken heeft opgeleverd die de toeschrijving van de tekening aan Bernini juist versterken.

Tot die bewijsstukken behoort de ontdekking van de inventaris van kardinaal Decio Azzolino (1623-1689), waarin ‘un disegno di Christo in croce del Cavalier Bernini’ (een tekening van Christus aan het kruis door de heer Bernini) wordt vermeld. Zou dit de tekening in Teylers Museum kunnen zijn? Van Tuyll denkt van wel. Azzolino was namelijk bevriend met koningin Christina van Zweden, die hij adviseerde bij het doen van kunstaankopen. Toen zij in 1689 overleed, erfde de kardinaal haar kunstcollectie. Lang heeft hij er niet van kunnen genieten, want een paar maanden later kwam ook Azzolino te overlijden. De koninklijke erfenis, inclusief een deel van zijn eigen kunstverzameling met daarin de tekening van Bernini, werd door zijn erfgenamen verkocht aan Livio Odescalchi (1658-1713). Vervolgens verkochten diens erven een deel van zijn collectie, bestaande uit diverse albums met tekeningen en prenten, in 1790 aan Teylers Museum.

Hoe dichter bij de bron, hoe zekerder de toeschrijving van de tekening aan Bernini. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat Azzolino een origineel werk van de kunstenaar in handen had? Ook daar heeft Van Tuyll antwoord op. Azzolino, een actief verzamelaar van eigentijdse kunst, was namelijk de mecenas van Bernini. Wat anders dan zijn eigen werk moet de kunstenaar aan de machtige kardinaal en een van zijn belangrijkste opdrachtgevers hebben gegeven?

Ook de tweede tekening van een kind met een beschermengel werd lange tijd door kunsthistorici aan Gaulli toegeschreven (fig. 2). Het blad heeft niet zo’n mooie gedocumenteerde herkomst als de hierboven beschreven tekening, maar sluit volgens Van Tuyll op grond van stilistische overeenkomsten aan bij het getekende werk van Bernini uit de jaren zestig van de zeventiende eeuw. Kenmerkend voor zijn tekenstijl uit deze periode zijn de dunne, gebroken contourlijnen en de subtiele, met penseel gewassen schaduwpartijen.

Kunsthistorisch onderzoek is geen exacte wetenschap. Elke generatie voegt een ontbrekend stukje toe aan de puzzel. Van Tuyll heeft een essentieel stukje gevonden, waardoor Teylers Museum nu twee tekeningen van Bernini rijker is.

Fig. 1: Giovanni Lorenzo Bernini, Allegorie op het Heilige Bloed van Christus, ca. 1670, pen en bruine inkt, penseel en bruine inkt, over zwart krijt op papier, 386 x 247 mm (inv.nr. D 010)

Fig. 2: Giovanni Lorenzo Bernini, Een kind met een beschermengel, ca. 1660-65, pen en bruine inkt, penseel en bruine inkt, over zwart krijt op papier, 209 x 156 mm (inv.nr. K IX 042)

 

Marleen Ram werkt sinds 2019 in Teylers Museum als conservator van de kunstcollecties. Dit blog werd geschreven op 1 april 2021.